Is populisme met succes te bestrijden?

Het is een uitdaging om voor deze tijd een werkzaam politiek systeem te bedenken en in te voeren.

In de VVD beginnen stemmen zich te roeren om samen met PvdA-GL de strijd tegen het populisme en de anti-democratische dreiging. Daartoe moet er een alliantie gevormd worden met PvdA-GL, aldus Klaas Dijkhof. Gaat dat helpen?

Naar mijn overtuiging is het parlementaire stelsel als zodanig uiterst gevoelig voor de totalitaire verleiding, zoals zo pijnlijk is gebleken in het interbellum bij de fascistische regimes van Italië en Duitsland.

De NSDAP die bij de parlementsverkiezingen van 5 maart 1933 43,9% van de stemmen behaalde, kreeg krap 3 weken later de absolute macht toegespeeld. Tweederde van de parlementariërs in de Reichstag stemde toen voor de zgn. ‘machtigingswet‘. Hiermee kreeg de rijkskanselier voor de komende vier jaar dictatoriale bevoegdheden. Zonder goedkeuring van het parlement of de president kon hij met z’n regering wetten uitvaardigen. Hiermee zette de Reichstag zichzelf dus feitelijk buiten spel. Behalve de Sociaaldemocraten stemde niemand tegen! Er vond dus een rechtmatige staatsgreep plaats, ofwel de parlementaire ‘democratie‘ bracht zichzelf om zeep.

Volgens Cornelius Castoriadis “bestaat er geen manier om de risico’s van collectieve hubris (hoogmoed, bandeloosheid) te elimineren en kan niemand de samenleving behoeden voor dwaasheid of zelfvernietiging.” [‘The Greek Polis and the Creation of Democracy’ in: C.C., Philosophy Politics Autonomy, 1991, p. 115] Misschien is dit in absolute zin waar, maar hopelijk zijn er toch enkele reddingsboeien voor handen?

Verschillende analisten zijn ook van mening dat een autocratische ontsporing als een zwaard van Damocles boven ons politiek stelsel hangt. Jan Werner Muller ziet het “populisme is als een onlosmakelijke schaduw van de vertegenwoordigende democratie en een gevaar dat nimmer wijkt.”  [Wat is populisme, 2017, p. 22]

Ook volgens Jos de Mul is “het huidige populisme, […..], slechts mogelijk binnen een representatieve democratie.” Hij denkt, dat “directe vormen van democratie, […..] in principe de macht van de populistische leider ondermijnen.” [Paniek in de polder, 2011, p. 47]

Deze laatste stelling wordt bevestigd door de woorden van een deelnemer aan een Town Meeting in Vermont - een 400 jarige traditie in de VS: “Op een Stadsvergadering in Nieuw Engeland zou Hitler meteen ontmaskerd zijn als een heetgebakerde domkop en op subtiele wijze via het schervengericht onschadelijk gemaakt zijn.” [Frank M. Bryan, Real Democracy: The New England Town Meeting and how it Works, 2004, p. 289 - mijn vertaling]

In een politiek systeem waarin gewone burgers direct vis-a-vis met elkaar kunnen beraadslagen, zoals in een Burgervergadering - open deelname, maar van beperkte omvang (zoals een Stadsvergadering) - of Burgerberaad - ingelote gewone burgers - zal een demagoog met halve en hele onwaarheden ongetwijfeld snel door de mand vallen.

In de klassieke Atheense Volksvergadering met een opkomst van 6000 man vreesde men ook door demagogen te worden gemanipuleerd en speelde men vanaf 400 v. Chr. de besluitvorming over belangrijke wetsvoorstellen door naar een ingelote jury van 501 of 1001 mannen (de Nomotheten). Deze luisterden naar een voor- en een tegenstander van het voorstel en hielden een geheime stemming, terwijl iedereen in de Volksvergadering spreekrecht had en men via hand-opsteken stemde.

In de periode daarvoor paste men het schervengericht (ostracisme) toe, waarbij men jaarlijks in de Volksvergadering een naam op een potscherven mocht krassen en wiens naam het meest werd genoemd werd voor maar liefst 10 jaar uit de stad verbannen met behoud van alle burgerrechten. Volgens sommige analisten was dit bedoeld om dictators uit de Volksvergadering te weren, volgens anderen was het ter voorkoming van polarisatie in de polis.

Het is een uitdaging om voor deze tijd een werkzaam politiek systeem te bedenken en in te voeren, waarin in principe iedere burger dezelfde kans maakt om in een wetgevend orgaan te participeren. Hierin krijgen de deelnemers ruim de tijd om informatie te vergaren en een redelijke dialoog te voeren. Uiteindelijk mogen ze over de besproken wetsvoorstellen een beslissende stem uitbrengen.

In zo'n opzet maak je het demagogen en lobbyisten erg moeilijk en blijven we gevrijwaard van corruptie. De recente experimenten met Burgerberaden die veelal aan genoemde voorwaarden voldoen, zijn in mijn ogen zeer hoopgevend en verdienen zeker navolging. Hiermee wordt het democratisch ideaal van de positieve vrijheid van gewone burgers die in het bestuur participeren, zoals Hannah Arendt ons al voorhield, dicht benaderd, lijkt me.

Wat betekent deze analyse nu voor de samenwerking van ‘liberalen’ en ‘linksen’? De ontsporing van het parlementaire stelsel in een autocratie kan erdoor tegengewerkt worden, tenminste als de samenwerking tot een politiek programma leidt, dat de kwetsbaren in de samenleving in hun noden tegemoet komt, maar ik zou toch liever opteren voor invoering van directe vormen van politieke participatie.