Is Wilders een eigentijdse Jago?

Kan kunst ons tot steun zijn bij het begrijpen van het politieke spel dat rond deze verkiezingen opgevoerd wordt? De klassieke benadering is: blijf van de kunst af. Haar schoonheid moet in onafhankelijkheid beleefd worden. Houd de politiek daarbij op afstand. De kritische benadering stelt dat kunst als expressiemiddel ook deel is van bestaande machtsposities, of zich daartegen verzet.

Mijn benadering betreffende de politieke actualiteit van vandaag neemt in de schaduw van deze twee benaderingen een tussenpositie in. Ik ga te rade bij de kunst en zoek naar verbeelding die een licht kan werpen op het gedrag van hedendaagse politici. De wetenschap en onze kennis van het politieke bedrijf brengen ons ver maar kent ook zijn grenzen om het nu nog onverklaarbare te doorgronden. Kunst als spiegel. De zelfportretten van Rembrandt bijvoorbeeld roepen de vraag op hoe we zelf het leven ervaren.

Met het oog op de komende verkiezingen van 29 oktober neem ik de tragedie van Othello van de toneelschrijver William Shakespeare (1564-1616) in ogenschouw om de vermoedelijke winnaar van de komende verkiezingen, Geert Wilders, beter te kunnen doorgronden. Shakespeare vernoemde zijn tragedie naar de moorse generaal Othello. Goed beschouwd gaat het stuk niet over deze prominente militair maar over de wraakzuchtige vaandrig Jago. Venetië heeft de generaal verzocht de strijd tegen de Turk aan te gaan om zo de handel ongestoord te kunnen voortzetten. Othello benoemt een aantal officieren maar passeert daarbij Jago. Deze bedenkt vervolgens een wraakzuchtig haatplan tegen Othello met als kern de verzonnen ontrouw van Desdemona, de jonge geliefde van de generaal.

Het mechanisme van Jago’s wraak kent drie varianten. Allereerst bedient Jago zich van leugens (de ontrouw) in combinatie met intriges. Ten tweede hanteert de vaandrig een racistisch motief om de persoon van de generaal in diskrediet te brengen. De zwarte Moor is een ‘vreemdeling zonder anker’ in het witte Venetië. Ten derde creëert Jago een omgeving van vertrouwelingen die hem blindelings volgen, misleid door Jago’s verhaal.

Geert Wilders (PVV) won de verkiezingen van 2023. Maar is gepasseerd voor het premierschap, vooral door toedoen van Pieter Omtzigt (NSC). Iets wat Wilders en zijn fans als een onrechtvaardige blokkade beschouwen. De wraak richting de NSC is openlijk merkbaar in de coalitie waarvan beide partijen lid waren. Wilders heeft mede deze coalitie laten springen met verwijzing naar zijn uitleg van de letters NSC: Nederlandse Sabotage Club.

In zijn optreden hanteert Wilders leugens om zijn doel te bereiken. Twee leugens zijn inmiddels ontmaskerd: een eerdere arrestatie van een verdachte asielzoeker, en een dreigende oploop van Marokkaanse jongeren bij een buurtconflict. (De eerste leugen heeft hij moeten terugnemen vanwege een interventie van de politie jegens hem.) Leugens zijn dienstbaar aan het koesteren van wraak.

Wilders is in 2021 tot aan de Hoge Raad veroordeeld voor zijn racistische uitlating ‘Minder, Minder, Marokkanen.’ Politieke partijen in de Tweede Kamer verwijten hem de polarisatie in Nederland aan te wakkeren door zijn ongrondwettige eis om groepen Marokkanen het land uit te zetten. Nederland verloedert volgens Wilders door ‘islamisering’; koran en islamitische scholen moeten verboden worden. Racisme is hier een effectief ondersteuningsmiddel om wraak en haat ten uitvoering te brengen

De grote schare fans geloven Wilders en herhalen zijn uitroep dat hij door andere partijen tegengewerkt wordt. In zo’n situatie helpt het niet om de leugens met feiten te weerleggen omdat elke poging daartoe beantwoord wordt met woorden als ‘blokkades’ en ‘sabotage’.

Soms ontglipt een volgeling het kamp van Wilders. Zoals oud-PVV-Kamerlid Joram van Klaveren die na een religieuze zoektocht moslim (!) is geworden. Oud-PVV staatssecretaris Ingrid Coenradie die nu bij de komende verkiezingen op de JA21-lijst staat. Veel wordt de kiezer niet wijzer van dit gedrag omdat de interne mechanismen van wraak buiten beschouwing blijven.

Hier houdt de spiegel die Shakespeare ons voorhoudt voor mij op. (De tragedie loopt slecht af voor zowel Othello, Desdemona als Jago, maar daaraan ontleen ik geen nadere inzichten.)

De haat- en wraakmechanismen die Jago hanteert scheppen een wereld waarin het politiek-democratische proces anno 2025 in duisternis dreigt ten onder te gaan. Deze les kunnen we trekken als we open staan voor hoe de kunst – in dit geval de letteren - ons kan helpen het complexe optreden van bepaalde politici beter te begrijpen.