Jezelf hervinden in polarisatie met de ander - selfing and othering

'Ik ga niet in zee met GroenLinks-PvdA want die zijn te links.' 'Het is uitgesloten dat wij in een coalitie met de PVV stappen'. 'Ik heb gebeden dat de dader niet een van ons is (gouverneur van Utah na de moord op Kirk)'. 'De moord op Lisa is kenmerk van een mannenprobleem'. 'De moord op Lisa is kenmerk van een migratieprobleem'. 'Als zij meedoen aan het songfestival, doen wij niet mee'. 'We behandelen wel Oekraïense kinderen in Nederlandse ziekenhuizen, maar geen Palestijnse patiëntjes'. 'Onze partij staat voor fatsoen, in tegenstelling tot al die anderen'.

We zijn als mensen kampioenen in selfing en othering. In antropologische termen: we maken onze identiteit sterk door ons af te zetten tegen de ander. Wij versus zij. Binnen de stam ben je veilig, buiten de stam dreigt gevaar. Het gaf ooit houvast op de savanne, maar vandaag zien we de schaduwkanten.

In het wereldnieuws buitelen voorbeelden over elkaar heen. In verkiezingsdebatten, in de manier waarop we praten over migranten, of de polarisatie rond klimaatbeleid en internationale conflicten. De taal verraadt het: 'de elite', 'de massa', 'het Westen', 'de vijand, 'zuur links', 'gevaarlijk rechts'. We geven de ander een label, vaak een karikatuur. Zo wordt het makkelijker om verschil te vergroten en overeenkomsten te vergeten. 

We zeggen soms dat polarisatie toeneemt, omdat we meer last hebben van 'de ander'. Maar misschien zijn we vooral onzekerder over 'ons zelf'. Missen we in het te grote aanbod aan identiteits- en sociale keuzes en onbegrensde vrijheid en mogelijkheden, vooral de veilige groepsgrenzen van onze eigen tribe. Wellicht zijn we onzeker over eigen normen en waarden.

• Selfing verwijst in de antropologie naar het proces waarin individuen of groepen zichzelf construeren en definiëren. Het gaat om het actief creëren van een collectieve of persoonlijke identiteit door middel van verhalen, symbolen, rituelen en grenzen. Je zou kunnen zeggen: wie zijn wij, en hoe vertellen we dat aan elkaar?
• Othering is het complementaire proces: het construeren van 'de ander' als fundamenteel verschillend, vaak tegenovergesteld aan het zelf. Het is een mechanisme waarmee macht, ongelijkheid en hiërarchie worden gelegitimeerd: door de ander als vreemd, minderwaardig, gevaarlijk of exotisch neer te zetten. Denk aan koloniale discoursen waarin bevolkingen werden voorgesteld als primitief, of hedendaagse politieke retoriek waarin tegenstanders worden ontmenselijkt.

Samen beschrijven deze begrippen dus identiteitsvorming door contrast. Identiteit ontstaat niet in isolatie, maar in een voortdurend spel van afbakenen en onderscheiden: 'wij zijn wie wij zijn, omdat wij niet zijn zoals zij.'

Zonder de ander bestaat er geen zelf. Maar de grens tussen het zelf en de ander is dun. Wie vandaag 'wij' is, kan morgen 'zij' worden. 

De vraag van nu: durven we de ander niet buiten te sluiten, maar in ons verhaal op te nemen? Want samenleven vraagt geen hogere muren, maar poriëuze tribegrenzen en bruggen. Dat vraagt meer zelfvertrouwen over het zelf. Zodat je de ander kunt omarmen en er nieuwsgierig naar kunt zijn.