Kennis is nog geen wijsheid

Blijven vasthouden aan een oud zelfbeeld van Nederland en onze verhouding met de wereld gaat ons niet helpen.

Het zijn turbulente tijden voor ons Nederland, tijden die vragen om bezinnen en nieuwe paden verzinnen. In deze constatering zit geen woord overdrijving. Het politiek ongemak met onze huidige hoogste politieke bestuurders, op zijn zachtst gezegd een rariteitenkabinet; met onze grootste bondgenoot Amerika; met stilzwijgende steun van onze regering in de voortdurende genocidale oorlogsvoering van Israël in Gaza; ongemak met onszelf en onze door consumptiezucht verdoofd geraakte berustende houding in de klimaatcrisis… maar misschien en vooral het grote ongemak dat we allen voelen door het uiteenvallen van het land in tegenpolen (over welk thema dan ook) zonder dat er een millimeter ruimte voor empathie jegens de ander is.

In een beroemde/beruchte metafoor van oud-premier Rutte was Nederland een kostbaar Delfts blauw vaasje. Ik had en heb niets met dit statisch, fragiele beeld. Maar om in deze beeldspraak te blijven: Nederland ligt aan diggelen. Het land schreeuwt om herbezinning: wie zijn we samen, welk moreel kompas delen wij en wat staat ons te doen, met elkaar en in de ontmoeting met de grote wereld daarbuiten?

De ontwikkelingen in ons land en wereldwijd zijn in een stoomversnelling terechtgekomen. Hoe moeten we ons hiertoe verhouden? Een ding is zeker, blijven vasthouden aan een oud zelfbeeld van Nederland en onze verhouding met de wereld gaat ons niet helpen.

Wat te doen, wat is wijsheid?

Misschien moeten we om te beginnen toegeven dat we afscheid aan het nemen zijn van een tijdperk. Het tijdperk van voorspelbaarheid en zekerheid, het naoorlogse tijdperk. Een tijdperk dat het mogelijk maakte om rust, reinheid en regelmaat om ons heen te realiseren: een super efficiënt en effectief land op economisch vlak. Een klein land werd heel rijk, ordentelijk en tot voorkort ook redelijk sociaal.

Het heeft tachtig jaar geduurd. Het heeft veel welvaart opgeleverd en materialistisch geluk. Het heeft ook geleid tot hoogmoed: dat je altijd de externe wereld en omstandigheden naar je hand kunt zetten, ordenen zoals je wil. Let eens op als je vanuit een buitenlandse bestemming Nederland bereikt. Nergens onderweg zijn de velden zo recht en hoekig geordend als in het Mondriaans landschap van Nederland.

Maar toen diende de globalisering zich aan. Al decennia terug, langzamerhand. Het bood nieuwe kansen, maar ook nieuwe uitdagingen en nieuwe morele vragen. Als jarenlang woedt er oorlog in Syrië (nog geen vier uur vliegen van ons vandaan), is dat wel of niet een oorlog in onze regio? Zijn ze minder onze buren dan Spanjaarden van de Canarische eilanden? En als de klimaatramp door global warming waaraan de rijke industrielanden een groot aandeel hebben, vooral in arme agrarische landen, toeslaat, dan is dat niet ons pakkie-an?

Voor mij was corona de ultieme wake-up call: ‘Virussen kennen geen grenzen!'. Fort Europa heeft corona niet tegen kunnen houden. De schietklare grenspolitie van Amerika bij de grens met Mexico evenmin. We’re in this together, wordt regelmatig door westerse politici met een knipoog naar andere westerse politici uitgesproken. Maar de waarheid is: in ons tijdperk is lotsverbondenheid wereldwijd, of we het nu leuk vinden of niet.

Dat is een lastige boodschap om te brengen in het polderland waar men gewend is aan het eigen geordende en overzichtelijke leven, aan omgevingszekerheid. Het roept ongemak op en maakt de boodschapper niet per se populair. Niet gek dat we juist nu met een kabinet opgezadeld zitten dat nergens in excelleert behalve in het ontkennen van de uitdagingen van onze tijd. Een kabinet overbevolkt met: klimaatcrisisontkenners, asiel- en immigratieontkenners, superdiversiteit van het huidig Nederland-ontkenners, etc etc. Ontkennen dat wij als samenleving een ommekeer maken en een nieuwe zienswijze moeten vinden levert de meeste stemmen op, zoals blijkt.

Maar dat zal niet lang goed gaan. Geen mens, geen burger, geen kiezer of kijker houdt het lang vol om de kop in het zand te steken, zeker niet in het nuchtere Nederland.

Het is noodzakelijk om de feiten in kaart te brengen en nieuwe rationele en realistische paden te verkennen. Maar dat is nog lang niet genoeg, en het is ook in ons ‘Nederland Kennisland’ niet de grootste zorg. Aan mensen met de nodige kennis geen tekort.

Maar kennis is nog lang geen wijsheid. De leiders-bestuurder die zich opgeroepen voelen om vaandeldragers te zijn van Nederland op een nieuw pad, moeten eerst en vooral bij zichzelf te rade gaan: heb ik die nodige wijsheid? En zo niet, hoe ontwikkel ik deze wijsheid? Of, hoe zorg ik ervoor dat diegene ons voor kunnen gaan die over de juiste wijsheid en de juiste zienswijze al beschikken?

Ik vrees namelijk dat in de afgelopen decennia, vooral in het lange tijdperk-Rutte, een begripsverwarring is ontstaan. Namelijk dat publiek en politiek leiderschap verward is met zoiets is als “op de winkel passen” of erger nog, “gewoon een baan”. Clichés waar dhr. Rutte graag mee smeet en een hele generatie huidige bestuurders, onze politici en topambtenaren, mee gedrild is. Welnu, in de tijden die schreeuwen om verandering, in een wereld midden in een grootse en meeslepende transformatie, “op de winkel passen” aint’t good enough!

Maar waar vind je de juiste zienswijze en de juiste wijze? Hoe leer je de juiste wijsheid en daarbij behorende zeggingskracht om leiding te leren geven aan deze nobele doch larger than life missie?

Deze vraag houdt mij al een poos bezig en telkens arriveer ik bij voorbeelden, verhalen en wijsheden uit de premoderne tijd en premoderne samenlevingen. Tijden en samenlevingen die wellicht meer dan de onze doordrongen waren van een mythische en mystieke zeggingskracht wanneer het op grote levensvragen aankomt.

Een van deze voorbeelden is afkomstig van corporate antropologe Danielle Braun. Ik weet alleen niet meer of ik het van haar heb gehoord tijdens een van onze jaarlijkse wandelgesprekken, of dat ik het in een van haar boeken tegen ben gekomen - ik word ook een dagje ouder! Hier is mijn interpretatie van haar verhaal.

Danielle vertelde mij – of schreef – over hoe in een American-Indian stam het leiderschap tweeledig geregeld is. Je hebt de chief en je hebt de medicijnman/-vrouw. De chief gaat over het besturen en beheren van de regulaire zaken. Dat het jagen en dat het werken op het land goed gaat, de buit en de oogst eerlijk verdeeld wordt en dat onenigheden binnen de stam op een redelijke wijze worden opgelost. De chief woont midden in het dorp en maakt actief deel uit van de dynamiek van de stam.

De medicijnman/-vrouw daarentegen woont op afstand, op een hogere plek in de bergen of in het bos. De medicijnman/-vrouw spreekt vooral met de bergen en de rivieren, de bossen en de dieren, de planten en de planeten, de zon, de sterren en de maan. Hij/zij vermijdt actief het “one of the guys” zijn, bekijkt het dorp met een arendsoog en plaatst het in een grotere tijdshorizon, in de eeuwigheid. Kortom, de medicijnman/-vrouw is “niet-normaal”. Met andere woorden, hij/zij neemt de heersende norm niet als vanzelfsprekend aan.

Des te beter is deze medicijnman/-vrouw in staat om woorden, zinnen, rituelen en verhalen te brengen wanneer het dorp behoefte heeft aan een nieuwe zingeving, een nieuwe zienswijze. Of het gaat om kleinere terugkerende gebeurtenissen zoals de initiatie van een meisje tot een vrouw/een jongen tot een man. Of, om grootse en uitzonderlijk voorkomende gebeurtenissen zoals de noodzaak van een volksverhuizing van het dorp door klimaatverandering. De medicijnman/-vrouw is in staat om het verlaten van oude zekerheden te plaatsen in de universele en eeuwige reis van de seizoenen, van de planeten, van het leven, van de eeuwigheid.

En de chief is wijs genoeg om ruimte te maken voor de medicijnman/-vrouw en zijn/haar verhalen, liederen, rituelen en ceremonies. Als alle leden van de stam rond het kampvuur door het nieuwe verhaal van de medicijnman/-vrouw aangetrokken zijn, als de nieuwe zienswijze heel het dorp heeft bereikt en overtuigd, dan begint het werk van de chief om het bewogen dorp feitelijk in beweging te krijgen en deze beweging in goede banen te leiden.