Laat die vaste gasten in de talkshows hun mond eens houden

De publieke omroep zaagt de stoelpoten onder zijn eigen persvrijheid weg. De NPO is er om het democratisch debat te dienen, niet om het uit te hollen. Toch dragen haar talkshows en actualiteitenrubrieken er zelf aan bij dat een beperkt aantal vaste gezichten het nationale gesprek bepaalt.

Recent NRC-onderzoek naar spreektijd in tien Nederlandse talkshows laat zien hoe ongelijk de balans is. Een team van de Erasmus Universiteit telde een maand lang wie er in talkshows aan het woord waren en hoelang.

Johan Derksen sprak in september vier uur en 28 minuten. Duiders als Wierd Duk en Raymond Mens kregen samen ruim anderhalf uur spreektijd. Caroline van der Plas voerde de lijst aan onder de politici, terwijl partijen als de SP, Volt en de Partij voor de Dieren nauwelijks aan bod kwamen.

En toen moesten de grote verkiezingsdebatten nog volgen. Ook daarin zien we telkens dezelfde gezichten, met hooguit wat frisse geluiden uit het publiek, of in filmpjes vanuit de winkelstraat. Dit laat zien dat de journalistieke weegschaal structureel scheef hangt. De keuze voor steeds dezelfde gasten is geen neutrale programmering, maar een keuze die de toon van het debat bepaalt. De paradox: de publieke omroep, bedoeld om het democratisch gesprek te bewaken, vergroot de zichtbaarheid van stromingen die de fundamenten ervan ondermijnen.

De Politieke Persvrijheidmeter van Free Press Unlimited laat zien dat juist de veelgevraagde partijen het slechtst scoren op bescherming van de vrije pers. D66 en Volt voeren actief beleid om journalisten te beschermen, maar PVV, FvD en JA21 staan onderaan: zij doen niet alleen weinig om persvrijheid te bevorderen, maar bepleiten zelfs maatregelen die haar kunnen beperken, zoals het afschaffen of fors korten van de publieke omroep. Toch schuiven hun vertegenwoordigers het vaakst aan bij de NPO.

Het is alsof een brandweerkazerne de lucifers sponsort.

Redacties verschuilen zich achter kijkcijfers en nieuwswaarde: gasten die publiek trekken krijgen voorrang. Maar zeker in campagnetijd is dat een te smalle redenering. Journalistieke verantwoordelijkheid houdt niet op bij amusement. Het gaat er niet alleen om wíe goed praat, maar ook om wie het publieke gesprek vooruithelpt.

De talkshowtafel is inmiddels een gesloten ecosysteem geworden waarin dezelfde opiniemakers, oud-politici en duiders elkaar afwisselen. Ze worden ingehuurd om ‘kleur’ te brengen, maar wat ze vooral brengen, is herhaling. In discussies over migratie of bestaansonzekerheid hoor je vaker óver mensen dan ván mensen. Vluchtelingen, leraren of mensen in de zorg verschijnen als onderwerp, niet als gesprekspartner.

Zo wordt de publieke omroep onderdeel van een feedbacklus waarin extreme uitspraken worden beloond met extra aandacht. Prof. dr. Irene Costera Meijer noemt dit verschijnsel attention hacking: wie weet hoe de medialogica werkt, kan met een felle oneliner uren gratis zendtijd verdienen. Talkshows laten zich daarvoor gebruiken, zelfs wanneer presentatoren kritisch lijken.

Zo krijgen andere perspectieven te weinig tegenwicht. Dat verzwakt de democratie: de publieke omroep hoort juist de hele samenleving een stem te geven. Wie het publieke debat serieus neemt, kan niet volstaan met het idee dat ‘iedereen welkom is’. Representatie is geen kwestie van open deur, maar van actief uitnodigen. De Mediawet eist pluriformiteit, maar dat betekent meer dan een optelsom van meningen. Het vraagt bewust beleid om verschillende maatschappelijke posities zichtbaar te maken.

Maak het transparant. Publiceer wekelijks wie er aan tafel zat en hoe lang zij spraken, zodat redacties zichzelf kunnen spiegelen. Beperk exclusieve contracten met vaste duiders. En zorg dat bij ieder thema iemand aanschuift die de gevolgen van beleid direct ervaart of een onafhankelijke expert is. 

Dat zijn eenvoudige stappen die de publieke omroep dichter bij zijn opdracht brengen: een platform zijn waar de democratie wordt bewaakt, en ondersteund, niet uitgehold. Want vrijheid van meningsuiting is geen vrijbrief voor gemakzucht.

Janneke van Heugten is directeur van Mediaplatform VIDM, dat zich inzet voor een evenwichtige vertegenwoordiging van experts in de media.