Laat ook Nederland zich tegen chatcontrole uitspreken

Het zonder verdenking scannen van alle digitale communicatie is een grove inbreuk op onze grondrechten.

“Verdacht materiaal gevonden. Uw gesprek is gerapporteerd.” Dat heeft u vast nog niet gelezen over uw privéberichtjes. Maar het zou binnenkort kunnen, als het Europees Parlement in september wetsvoorstel COM(2022) 209 aanneemt, beter bekend als ‘chatcontrole’.

Waar gaat het over? Eurocommissaris Ylva Johansson wil het mogelijk maken om digitale communicatiediensten te verplichten de inhoud van alle berichten van alle gebruikers van hun dienst te scannen, om te kijken of er iets illegaals tussenzit.

Ieder berichtje dat je verstuurt—op bijvoorbeeld Whatsapp, Instagram, TikTok of Zoom—zou worden doorgelicht. Dat appje naar je kind of oma? Die leuke selfie naar je vriendin? Foto's van die vreemde huiduitslag aan je huisarts? Communicatie tussen advocaat en cliënt? Tussen een journalist en haar bron? Alles moet door de scanner. Willekeurig, zonder dat er enige verdenking bestaat, en zonder gerechtelijk bevel.

Alsof je 24 uur per dag een EU-waarnemer naast je hebt staan die alles wat je zegt en doet te beoordeelt. Heeft u daar zin in?

Voorspelbare argumenten
De officiële motivatie van het wetsvoorstel is dat het zou helpen met het bestrijden van bepaalde vormen van criminaliteit. De EU gooit het op het bestrijden van kindermisbruik, maar gelekte documenten suggereren dat er ook is overwogen om juist terrorisme als rechtvaardiging op te voeren.

Terrorisme en kindermisbruik zijn twee zaken waar vrijwel iedereen zich woest over kan maken. Al sinds de jaren ’90 worden ze iedere paar jaar weer opgerakeld om veilige, versleutelde communicatie tussen burgers te ondermijnen. Zonder die versleutelde communicatie zou het voor overheden en inlichtingendiensten veel makkelijker zijn om in de gaten te houden wie wat zegt, tegen wie, en wanneer.

De Europese Raad is niet de enige die probeert digitale vrijheden in te perken. In het Verenigd Koninkrijk is een Online-veiligheidswet opgesteld die eind-tot-eind versleuteling zou ondermijnen, terwijl de Verenigde Staten overwegen om zogenaamde achterdeuren te verplichten in versleutelde communicatie.

Chatcontrole is dan ook niet meer dan de zoveelste poging om veilige communicatie te ondermijnen. En dat blijft een slecht idee.

Schending grondrechten
Het zonder verdenking scannen van alle digitale communicatie is een grove inbreuk op onze grondrechten. Hieronder valt het recht op de bescherming van het privé- en gezinsleven, inclusief de vertrouwelijkheid van communicatie; het recht op bescherming van persoonsgegevens; en de vrijheid van meningsuiting en informatie.

Dit is niet slechts mijn mening. Dit concluderen de Europese toezichthouder voor gegevensbescherming en het Europees Comité voor gegevensbescherming. En het is ook de officiële conclusie van de EU’s Juridische Dienst. Zij zeggen dat het voorstel hoogstwaarschijnlijk niet eens voldoet aan het evenredigheidsbeginsel (dat de inbreuk op een recht evenredig moet zijn aan het doel dat die inbreuk nodig maakt). Dus zelfs volgens de EU’s eigen adviseurs staat het plan op losse schroeven.

Chatcontrole zou van de EU een de facto surveillance-staat maken. En dat kennen we uit de geschiedenis.

Het voormalig Oost-Duitse Ministerie van Staatsveiligheid, beter bekend als de ‘Stasi’, stoomde brieven open, tapte telefoons af, en plaatste afluisterapparatuur. De Stasi had eind jaren ’80 dossiers over ongeveer 5,6 miljoen mensen, één derde van de toenmalige Oost-Duitse bevolking.

‘Nooit meer!’ Riep men na de val van de muur. Maar nu lijkt de EU de Stasi zelfs te willen overtreffen. In plaats van ‘slechts’ een derde van de bevolking te surveilleren, willen ze iedereen die digitaal communiceert in de gaten houden.

Aangenomen dat iedereen met een ‘slimme’ telefoon zulke berichtjes stuurt, dan zou dat in Nederland neerkomen op het surveilleren van meer dan 95% van de bevolking. Iedere dag. Iedere nacht. Willekeurig. Is dat minder verkeerd, omdat het initiatief dit keer uit Brussel komt, in plaats van uit Berlijn?

Briefgeheim
Toen Thorbecke in 1844/45 het briefgeheim voorstelde waarschuwde deze al:

“Het openen of doen openen van iemands brieven tegen zijnen wil, is geen mindere, ja gevaarlijker aanranding der bijzondere vrijheid, dan wanneer verklikkers in zijn huis worden gezonden”

Polen, met nog verse herinnering aan de Sovjet-tijd, heeft al gezegd chatcontrole niet te zullen steunen. Ook de Duitse bondsregering geeft aan dat ze het voorstel in de huidige vorm verwerpen.

Hier in Nederland hebben we onlangs artikel 13 van de grondwet aangepast, om duidelijk te maken dat briefgeheim niet alleen geldt voor telefoons en telegrafen, maar ook voor bijvoorbeeld email of WhatsApp. De Tweede Kamer nam de afgelopen weken bovendien met grote meerderheid de ene na de andere motie aan om veilige, versleutelde communicatie te beschermen.

Het chatcontrole wetsvoorstel van de EU gaat in tegen de waarden waar Nederland voor staat en waar we ons sterk voor hebben gemaakt. Toch dreigt het er binnenkort doorgedrukt te worden—met alle schending van grondrechten en surveillance die daarop zou volgen.

Het wordt hoog tijd dat ook Nederland een duidelijk standpunt inneemt, en ondubbelzinnig zegt dat we niet op chatcontrole zitten te wachten.