Lessen uit klassiek Athene

In het klassieke Athene van 2500 jaar geleden werd de demokratia uitgevonden. Letterlijk de ‘macht van het gewone volk’. Volgens mij kunnen we veel leren van hun 185 jaar lange ervaring met dit politieke (polis is Grieks voor stad) systeem. Ik loop de hoogtepunten na:

1.        Inloten van gewone burgers in politieke organen

De Atheners waren ervan doordrongen dat de goden iedereen met politiek oordeelsvermogen had toegerust. Dat betekende dat alle vrije burgers toegang hadden tot de wetgevende en uitvoerende macht. Op de Volksvergadering (ekklesia), die elke 10 dagen een zitting hield, kwamen zo’n 6000 burgers (20% van de burgers), die allemaal gelijk spreekrecht hadden, af. Er werden wetsvoorstellen besproken en er werd via hand opsteken over gestemd.

 Het waren vooral de gegoede Atheners die het woord voerden. Zij waren vrijgesteld van arbeid en hadden de tijd om zich in politieke zaken te verdiepen. Vrouwen, slaven en buitenlanders hadden geen burgerrechten. Dat kwam overigens overal voor in die tijd, maar met zijn democratie was Athene bijna uniek.

Wij laten sinds kort ook alle burgers direct aan wetgevende arbeid  participeren via de steeds populairder wordende ingelote Burgerberaden. Die blijken zeer succesvol te zijn. Dat is mede te danken aan het deliberatieve karakter van deze organen. De voorlopige meningen worden zo bevraagd en uitgedaagd. 

2.        Loting, verkiezing en evaluatie van ambtenaren

De Atheners waren zeer beducht voor het ontstaan van een bureaucratie en gebruikten loting om ambtenaren te selecteren. Die rouleerden na een jaar en konden slechts 2 jaar dienen. Zij opereerden in horizontale teams van 10 man. 

Na hun ambtstermijn werden zij onderworpen aan een stevige evaluatie (euthunai) in de Volksvergadering. Bij disfunctioneren konden zij streng gestraft worden. Vooraf werden ze ook aan een antecedenten-onderzoek (dokimasia) door de Volksrechtbanken onderworpen.

Gespecialiseerde ambtenaren, zoals legerbevelhebbers en financiële experts werden in de Volksvergadering voor een jaar gekozen en konden bij gebleken geschiktheid steeds herkozen worden.

Wellicht een goed idee om ambtenaren periodiek te laten evalueren door een ingeloot Burgerberaad.

3.        Verwijderen te invloedrijke burgers uit de politieke arena

In de 5e eeuw werd het zogenoemde schervengericht (ostracisme)  ingevoerd. Jaarlijks werd in de Volksvergadering de vraag voorgelegd of men nog een medeburger voor 10 jaar uit de stad wilde verbannen. Wie een naam in gedachten had, kon die op een potscherf krassen. Als een bepaalde naam een meerderheid behaalde, werd die persoon met behoud van bezittingen verbannen. Het ging hier om generaals die in Volksvergadering veel aan het woord waren. Men was kennelijk bang dat door een ongezonde rivaliteit tussen 2 sprekers een ongezonde polarisatie binnen de polis zou kunnen ontstaan. Hier werd dus een medeburger veroordeeld zonder officiële aanklacht en proces. 

We kennen over de tijd van het ostracisme een frappante anekdote: een ongeletterde, boerse kerel vroeg  aan Aristides (een invloedrijke generaal), de naam van Aristides in zijn scherf te krassen. Aristides vroeg verbaasd aankrassen van welk kwaad hij Aristides betichte. “Geen enkel, ik ken hem helemaal niet, maar ik ben het beu om elke keer te horen hoe rechtvaardig hij is”. Aristides kraste zonder commentaar zijn naam in de scherf en gaf hem aan de man terug. Hier zien we hoe burgers zich vernederd voelen als anderen voortdurend op een voetstuk geplaatst worden. Bij ons zie je ook dat bepaalde politici in de media continu veel positieve aandacht krijgen. Dat draagt er zeker niet toe bij dat gewone mensen zichzelf gaan opvatten als politiek competente burgers.

4.        Controle over (invloed)rijke burgers via grafe paranomon

Nadat het ostracisme in onbruik was geraakt, werden invloedrijke sprekers via een zogenaamde grafeparanomon in de Volksrechtbanken gecorrigeerd. Iedere burger kon een wet, tot een jaar na aanname aan bestaande wetten toetsen en ook de deugdelijkheid ervan aan de kaak stellen. Men was van mening dat de Volksvergadering  en de Nomotheten ‘onfeilbaar’ waren. De verantwoordelijk werd geheel bij de indieners van het wetsvoorstel gelegd. Zo dwong men hen om zorgvuldigheid te betrachten bij het voorleggen van wetsvoorstellen. Tegelijkertijd functioneerde de Volksrechtbanken hier als een soort hooggerechtshof dat wetten kon herzien.

5.        Speciaal beleidsvoorbereidend orgaan

Men kende een belangrijk beleidsvoorbereidend ambtelijk orgaan dat de agenda voor de Volksvergadering opstelde en wetsvoorstellen aanleverde.  Deze Raad van 500 (boule) bestond uit 50 ingelote vrijwilligers uit elk der 10 districten van de stad. Zij zorgden ook voor roulerend voorzitterschap in de Volksvergadering.

Misschien is het nog niet zo’n slecht idee om onze ministeries op te splitsen in een beleidsvoorbereidend en een beleidsuitvoerend orgaan. Dit kan de ongewenste invloed van de ambtenaren op de wetgeving mogelijk inperken. 

6.        Juryrechtsspraak in Volksrechtbanken

In speciale rechtbanken (dikasteria), die per zitting werden samengesteld uit 500 vrijwillige ingelote burgers of een veelvoud daarvan. Sokrates werd veroordeeld door 2501 rechters (er werd altijd een oneven aantal opgeroepen, opdat de stemmen niet konden staken. Zij vervulden vooral een functie bij de civiele rechtspraak, maar hadden tevens een politieke functie, in die zin dat ze wetten aan bestaande wetten konden toetsen en zonodig herzien. We  kunnen ze daarom als voorlopers van de huidige constitutionele hoven zien. Ze waren echter democratisch doordat hun leden via loting werden geselecteerd, in tegenstelling tot de hoven die uit enkele benoemde beroepsjuristen bestaan.

7.        Ingelote wetgevende jurypanels

Toen de Atheners op het eind van de 5e eeuw steeds meer de indruk kregen dat demagogie (een Grieks woord voor het volk gidsen, dat geen negatieve bijklank had) in de Volksvergadering structureel was,

stelden ze wetgevende jurypanels in die de rol van de Volksvergadering overnamen bij belangrijke wetgeving. Deze Nomotheten werden op dezelfde als de Volksrechtbanken georganiseerd  en luisterden naar iemand die het wetsvoorstel verdedigde en iemand die het aanviel om daarna zonder discussie in geheime stemming te beslissen.

8.        Verstrekken van presentiegeld

In alle politieke organen?(Volksvergadering, Volksrechtbanken, Raad van 500 en de Nomotheten werd een vergoeding voor de aanwezigheid betaald. Hierdoor werd het voor gewone burgers, die anders  niet de tijd of het geld hadden om deel te nemen, mogelijk gemaakt om de vergaderingen te bezoeken

Dit stelsel zorgde ervoor dat de politieke deelname ook toegankelijk was voor onbemiddelde burgers en niet allen voor de rijken. In de Volksvergadering kregen de deelnemers een vergoeding die geheel compenseerde wat ze aan arbeidsinkomen verloren door de vergadering bij te wonen