Lijsttrekkersverkiezingen maken meer kapot dan je lief is

De PvdA dient een lijsttrekkersverkiezing te houden om te bepalen wie Lodewijk Asscher moet vervangen. ‘Zo krijgt de partij een nieuwe leider die ook gedragen wordt door de partij,’ zei ex-PvdA-voorzitter, senator en wetenschapper Ruud Koole op de radio.

Die opmerking snap ik niet. Hoezo wordt een gekozen lijsttrekker ‘gedragen door de partij’? Dat geldt toch alleen voor degenen die op hem hebben gestemd? De rest had kennelijk liever een ander op nummer 1 gezien.

Lijsttrekkersverkiezingen maken duidelijk wat de meerderheid wil. De uitkomst vertegenwoordigt niet de mening van alle leden. En soms is die uitkomst een dubbeltje op zijn kant. Hugo de Jonge wist met nog geen 1,5 procent verschil Pieter Omtzigt achter zich te laten bij de verkiezing van de CDA-lijsttrekker. Dan kun je toch moeilijk volhouden dat De Jonge door de hele partij gedragen werd?

De Jonge heeft overigens inmiddels zijn functie weer neergelegd en is nu (zonder intern referendum!) opgevolgd door Wopke Hoekstra, maar daarover wil ik het hier niet hebben. Dit betoog gaat over het fenomeen ‘lijsttrekkersverkiezing’. Een heel democratisch instrument natuurlijk, maar dat betekent niet dat het ook altijd in het belang van de partij is. Want lijsttrekkersverkiezingen maken vaak meer kapot dan je lief is.

Asscher won vier jaar terug de PvdA-lijsttrekkersverkiezing van toenmalig partijleider Diederik Samsom. Zijn voorsprong bedroeg 9 procent. Een duidelijk verschil, maar Asscher moest daarvoor wel een harde stoot onder de gordel toedienen. ‘Je hebt ons het gevoel gegeven dat er gekwartet werd met onze waarden,’ verweet hij Samsom destijds. Die had de kabinetsformatie van Rutte II namens de PvdA gevoerd, en was dus de eerstverantwoordelijke voor het regeerakkoord. Maar zelf was Asscher vanaf de start van dat kabinet vicepremier geweest, en dus in hoge mate medeschuldig aan het gevoerde beleid. Mag je iemand anders dan aanwrijven dat hij heeft ‘gekwartet met onze waarden’?

Ik wil niet beweren dat het megaverlies van de PvdA (29 Kamerzetels) bij de Kamerverkiezingen van vier jaar terug uitsluitend is veroorzaakt door deze hypocriete opstelling van Asscher. De partij had immers in de voorafgaande regeerperiode haar geloofwaardigheid al helemaal verspeeld. Maar geholpen heeft zijn houding zeker ook niet.

Lijsttrekkersverkiezingen geven als het goed is de winnaar een morele steun in de rug. De meerderheid staat achter hem (of haar). Maar ze zorgen ook voor een imago van verdeeldheid. Soms is die verdeeldheid er echt, zoals in 2006 bij de VVD-strijd tussen Mark Rutte en Rita Verdonk. Soms bestaat ze alleen voor de bühne, zoals bij de PvdA in 2017. Maar of de meningsverschillen tussen de kandidaten nu op werkelijkheid berusten of dat ze gespeeld zijn, gunstig voor de beeldvorming van de partij zijn ze nooit.

Dat geldt zeker nu. Asscher is vertrokken vanwege het toeslagenschandaal. Wat mij betreft had hij best kunnen blijven. Dat doen Rutte en Hoekstra tenslotte ook. Maar goed, hij heeft de rol op zich genomen van de integere politicus, die de inhoud steeds vooropstelt.

Dat punt zou de PvdA in de komende verkiezingscampagne zoveel mogelijk moeten benadrukken. En dat dient, gezien de korte termijn die er nog rest, te gebeuren onder leiding van een lijsttrekker die er snel komt, zonder interne tweedracht en discussies over de koers. Die lijsttrekker zal hoe dan ook tweede keus zijn. Of derde of vierde keus, of nog erger. Want de voor de hand liggende kandidaten bedanken blijkbaar voor de eer. Dus zal het Lilianne Ploumen of zo iemand wel worden.