Mooi, al die excuses, maar waar blijft de opstand tegen de afbraak van de rechtstaat en democratie nu?

Zij kreeg veel lof toegezwaaid: de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema, vanwege de excuses die zij donderdagavond in de Hollandsche Schouwburg namens de stad aanbood voor het morele falen van Amsterdam bij de jodenvervolgingen. De Amsterdamse overheid was, zo refereerde zij aan de fiere stedelijke wapenspreuk, toen het er op aankwam niet heldhaftig, niet vastberaden, niet barmhartig. Ambtenaren en trampersoneel volgden bij de deportaties gedienstig de orders van de Nazi's op.

Met zulke (tamelijk late) excuses staat Halsema niet alleen. Andere steden gingen Amsterdam voor, en Mark Rutte had in zijn dagen als premier zijn handen vol aan het aanbieden van excuses voor het verleden, van de slavenhandel in de West tot de (de)kolonisatie in de Oost, daaronder ook voor de meegaande houding van de Nederlandse landelijke autoriteiten tijdens de Bezetting.

Nu wil ik aan de emotionele waarde van die excuses voor de (nabestaanden) van de slachtoffers niets afdingen, maar er kleeft gezien dat late tijdstip tegelijk wel een gratuit aspect aan. Men heeft namelijk gewacht tot de daders dood zijn. Excuses voor het Nederlandse morele falen in Srbrenica - waarbij de verantwoordelijken nog in leven zijn - blijven bijvoorbeeld nog uit.

Dat betekent enerzijds dat die daders niet meer luidkeels kunnen protesteren, en dat protest bij de stembus in electorale afvalligheid kunnen omzetten. Denk aan de moeizame weg naar ruiterlijke erkenning van de Nederlandse oorlogsmisdaden in Indonesië. De Nederlandse daders waren eigen kiezers, de Indonesische doden waren dat niet. Zo kon het, dat een van de grootste Nederlandse moordenaars, Raymond Westerling, in de jaren vijftig niet achter de tralies verdween, maar van overheidswege een studiebeurs kreeg om zich in de zangkunst te bekwamen.

En het betekent anderzijds, zoals inzake de vergaande collaboratie in 40-45, dat degenen die daarvoor toen verantwoordelijk waren, niet meer aan de hedendaagse politici die zich nu voor hen verontschuldigen de indringende vraag kunnen stellen: maar wat zou jíj in mijn geval hebben gedaan? Zou jij écht anders hebben gehandeld? Achteraf, in een veilige omgeving, is het makkelijk praten.

Zou Halsema, of een van haar toehoorders, hebben beseft hoe actueel die vraag inmiddels is? Hitler's Willing Executioners - dat was de titel van het (overigens zeer omstreden) boek van de toen nog jonge Joods-Amerikaanse historicus Daniel Goldhagen, waarin deze in 1996 de meegaandheid van de Duitsers onder Hitler hekelde, hun medewerking aan de vestiging van de Nazi-dictatuur. Waarom waren de Duitsers niet massaal in opstand gekomen?

Wie nu ziet wat er sinds 20 januari in Amerika gebeurt – voor zover ik weet heeft Goldhagen, inmiddels 65 jaar, zich daarover nog niet uitgelaten - snapt dat beter. Want de Amerikanen gedragen zich nu massaal als Trump's Willing Executioners. Waar blijft ginds de massale opstand tegen de afbraak van de eigen rechtstaat en democratie? Nu al bezwijkt de een na de ander voor de verbale Trumpterreur - multinationals, advocatenkantoren, universiteiten, met Harvard als uitzondering - en past zich gedienstig aan de directieven van de nieuwe Amerikaanse dictator aan, ten onzent door Wilders en Baudet vurig bewonderd: dat wat Trump doet en durft is immers ook hun natte droom. Daarbij anticiperen al die gedienstige aanpassers zelfs vaak op wat de dictator mogelijk binnenkort nog meer zou willen. Dem Führer entgegen arbeiten, zo heette dat negentig jaar terug. De eerste studenten en migranten zijn al zonder enig proces gewoon van straat geplukt en/of naar buitenlandse martelgevangenissen uitgezet. Trump weigert elk rechterlijk bevel om dit te herstellen op te volgen, en verkondigt inmiddels zelfs onbeschaamd dat hij eigenmachtig en zonder enige rechterlijke tussenkomst miljoenen migranten wil kunnen deporteren.

Is er al één Amerikaanse politieofficier die geweigerd heeft aan zo'n buitengerechtelijke arrestatie mee te werken? Is er al één Amerikaanse piloot die geweigerd heeft om aan zo'n illegale deportatie mee te werken? Ook zíj volvoeren nu, net als onze volgzame landgenoten in 40-45, hun van hogerhand gegeven opdracht - Befehl ist Befehl. Zelfs sommige Republikeinse senatoren erkennen inmiddels met de hand voor de mond dat de Amerikaanse democratie in groot gevaar is, maar stellen tegelijk dat zij zo doodsbang zijn voor de woede van Trump dat ze daar niets tegen durven te doen. Zij laten het daarom aan 'anderen' over om dat risico te nemen. Maar er zijn geen 'anderen', als iedereen dat zegt.

Hun huidige angst is precies de angst van degenen die in de Oorlog braaf met de Bezetter meewerkten - en die laatsten zouden dat nu ook ongetwijfeld tegen Halsema en Rutte gezegd hebben, als zij nu nog in leven zouden zijn geweest. Angst voor baan en inkomen, voor het verlies van persoonlijke veiligheid of erger - in een dictatuur is immers niemand zijn vrijheid en leven zeker. Maar als zelfs die senatoren het nu al in hun broek doen van angst, terwijl er voor hen thans nog niet veel meer dan een carrièreknik dreigt: hoe zouden zij dan handelen, als niet alleen hun carrière, maar ook hun leven gevaar zou lopen?

En zouden de huidige Nederlanders écht anders handelen dan onze landgenoten van toen? Kijk naar het grenzeloze opportunisme van de huidige drie coalitiepartners van de PVV. Nee: uit zichzelf zullen zij de rechtstaat niet afbreken. Maar lagen en liggen zij allemaal principieel dwars bij wat Wilders in deze poogt? Bij diens stelselmatige demonisering van de rechtspraak, de cultuur, de wetenschap? Wilders wilde bij de kabinetsformatie een gevangenisstraf van vijf jaar op moskeebezoek en koranbezit invoeren - en reken maar dat het daar ingeval van een absolute PVV-meerderheid gewoon van komt. Maar voor de andere drie partijen was alleen het voorstel al, dat de fascistoïde geest van Wilders verraadt, kennelijk geen reden om de onderhandelingen terstond af te breken.

Evenmin gebeurde dat bij Fabers doorzichtige poging om via noodrecht het parlement buitenspel te zetten. In een goed functionerende democratie zou zij sowieso allang als minister zijn afgezet - nu gaat het behoud van de coalitie vóór. Daarmee zijn bij VVD, NSC en BBB immers ook persoonlijke carrières en lucratieve financiële deals voor een achterban van boeren en bedrijven gemoeid.

Hoeveel van de huidige Nederlandse politici zou in 40-45 wèl heldhaftig en vastberaden tegen de Bezetter zijn opgestaan?

Onze nationale excuses-specialist Rutte gaf ons in zijn diverse contacten met Trump de afgelopen weken al een voorproefje. Na de onbeschofte behandeling van Zelensky in het Witte Huis riep de nieuwe NAVO-baas de Oekraïense president openlijk op om het goed te maken "omdat we respect moeten hebben voor wat Trump tot nu toe heeft gedaan" (!) - blaming the victim. Alsof iemand in 1938 tegen de Tsjechische president Benes had gezegd dat hij Chamberlain dankbaar moest zijn voor de uitlevering van zijn land aan Hitler - peace for our time. En toen Trump iets later in Ruttes bijzijn Groenland opeiste, keek laatstgenoemde tot terechte woede van de Denen stilzwijgend weg. Het maakt duidelijk, hoeveel we aan hem zullen hebben als de nood echt aan de man komt: niets.

Het bovenstaande vormde ook een van de thema’s van mijn Bilderdijklezing ‘Is het Westen moreel failliet?’, uitgesproken op 18 december j.l. in de Grote Kerk in Haarlem.

Zij is te beluisteren via de site van de Stichting Bilderdijk Haarlem. De tekst ervan verschijnt een dezer dagen met een actueel nawoord onder die titel ook in boekvorm bij Uitgeverij Van Gennep te Amsterdam.