Naomi Klein laat zien dat Gaza oproept tot een radicaal andere toekomst

Klein ziet het zionisme niet als bevrijding voor het Joodse volk, maar als rechtvaardiging voor onderdrukking en kolonialisme

Sinds Corona lijkt ieder onderwerp te leiden tot polarisatie, tot een verdeeldheid onder de bevolking, waarbij met name de extreme visies de meeste aandacht krijgen. Of het nu gaat over het klimaat, over de oorlog Rusland-Oekraïne, over ‘woke’, het kost heel veel moeite om niet door de centrifuge van de storm meegezogen te worden en aan de buitenkant terecht te komen. Ook het geweld dat Israël onder leiding van de rechtsextremist Benjamin Netanyahu al ruim anderhalf jaar pleegt in Gaza op Palestijnse burgers wordt in Nederland steeds meer een splijtzwam.

Het meest recente voorbeeld is dat van Dilan Yesilgöz, die vorige week het incident met Douwe Bob, die vanwege zionistische propaganda weigerde te spelen bij een Joods kindervoetbaltoernooi, opblies tot een voorbeeld van antisemitisme en Jodenhaat: Als je zegt dat je zionisme afwijst, dan zeg je tegen die mensen daar: ik wijs jouw identiteit af. Dit deed zij omdat ze hiermee dacht eigen politiek voordeel te halen. Dit vileine plan mislukte, omdat de meeste mensen hier niet intrapten. Sterker nog: de vraag is nu of Yesilgöz als lijsttrekker van de VVD de komende verkiezingen gaat halen met haar zoveelste politieke blunder.

Aan de uitersten en extreme kanten van deze polarisatie rond het onderwerp Israël en de Palestijnen wordt de waarheid dus regelmatig geweld aangedaan. Vaak ook nog gestimuleerd door de media. Terwijl de waarheid in het midden, in de nuance ligt. Je kunt Joods zijn, zonder zionistisch te zijn. Zionisme is een politieke ideologie. Je bent Joods als je geboren bent uit een Joodse moeder of als je Joods religieus bent geworden volgens een bepaald ritueel. Ik zou dus ook Joods kunnen worden. Dus veel mensen beschouwen zich als Joods op basis van afkomst, traditie of cultuur, ook al zijn ze niet religieus.

En de verhouding tot het zionisme? Niet alle Joden zijn zionistisch. Bijvoorbeeld de orthodox religieuze Joden zien Het Beloofde Land als begrip louter geestelijk. Maar ook veel seculiere, progressieve Joden bekritiseren het huidige Israëlische beleid, terwijl ze zich wel Joods voelen. Daarnaast zijn er christelijke zionisten (vooral in de VS) die zionist zijn zonder Joods te zijn. Dus om Joods zijn gelijk te schakelen aan zionisme en dus te concluderen dat als je tegen het zionisme bent, je antisemiet bent of een Jodenhater, is onzin.

Wat ik interessant vind, is om aan de hand van het zionisme, dat nu door Gaza en de agressie van Israël in de naburige landen en Iran zoveel aandacht krijgt, te zien dat dit alles over een breder onderwerp gaat dan Israël versus de Palestijnen. Dat het grove geweld in Gaza gekoppeld is aan een manier van machtsdenken en dat Gaza oproept om deze manier van denken radicaal te doorbreken. Dit wil ik uitwerken aan de hand van de Canadees-Joodse schrijfster en activist Naomi Klein. Zij fileert genadeloos de machtsstructuur waarin we met z’n allen gevangen zitten, maar die we door deze onder ogen te zien, kunnen doorbreken.

Klein is bestuurslid van Jewish Voice for Peace. Dit is een progressieve Joodse antizionistische organisatie. Klein ziet het zionisme niet als bevrijding voor het Joodse volk, maar als rechtvaardiging voor onderdrukking en kolonialisme in naam van Joodse veiligheid. Zij zegt tijdens een demonstratie in de VS tegen het leveren van wapens aan Israël: Veel van onze Joodse mensen aanbidden een vals idool, ze kunnen de werkelijkheid niet meer zien. En die valse idool heet zionisme. Zionisme pakt onze meest diepgaande Bijbelse verhalen over gerechtigheid en emancipatie van de slavernij, het verhaal van de Pesach zelf en verandert ze in brutalistische wapens van kolonialisme en landdiefstal. Routekaarten voor etnische zuivering en genocide. Klein neemt hier een behoorlijk scherp standpunt in, want ze heeft het in feite over het zionisme dat Netanyahu aanhangt, ik schreef daar eerder dit artikel over. Niet iedere vorm van zionisme is zo extreem, zegt bijvoorbeeld Keren Hirsch. Dat is belangrijk om te begrijpen.

De aangehaalde toespraak van Klein is te zien in de korte documentaire van Tegenlicht met als titel Waarom zionisme niet het antwoord is op de veiligheid van Joden. Niet alleen geeft Klein hierin een helder beeld van wat zionisme kan inhouden als het fundamentalistisch wordt. Maar zij maakt het breder. Zionisme is het gevolg van een manier van koloniaal machtsdenken, dat ver teruggaat naar onze eigen Westerse geschiedenis en het kapitalisme. Dat kwam tot bloei in de 17e eeuw in Nederland, ik schreef daar eerder dit artikel over.

Klein zegt: In mijn ogen is Israël een dubbelganger van het Europese kolonialisme op een heel directe manier. Het zionisme is gestoeld op het idee dat Joden veilig zouden zijn in een eigen staat naar Europees model. Ze kopieerden vormen van nationalisme waarmee Joden in Europa eeuwenlang zijn onderdrukt. Er waren genocides en holocausts in de geschiedenis van het kolonialisme en kapitalisme.

Nederland kent bijvoorbeeld zijn eigen genocide toen Jan Pieterszoon Coen in 1621 op een groep Indonesische eilanden de plaatselijke bevolking uitmoordde en verdreef. Ook dit ging toen gepaard met het ontstaan van de Nederlandse natiestaat, net als nu in het geval van Israël. Naomi Klein gaat nog een stap verder en haalt een aantal denkers aan, die de link leggen tussen het fascisme in Europa van de jaren 30 en 40 en het eerdere kolonialisme. Ze zegt: al die technieken, de pseudo-rassenwetenschap, de technologieën van de concentratiekampen, de wetten tegen de vermenging van rassen waren veel ouder dan het Europese fascisme en waren ontwikkeld in Namibië tegen de Name en Herero en zijn toegepast in Zuid-Afrika en tegen inheemse volkeren in Amerika en in de trans-Atlantische slavenhandel.

Klein gaat verder: De reden dat het ertoe doet of de nazi’s wel of geen dwaling waren in een verder positief verhaal over de ontwikkeling van de moderne wereld of dat het een onderdeel is van een bijzonder extreem hoofdstuk van een honderden jaren oud verhaal, is dat we dit correct moeten duiden om te voorkomen dat het zich herhaalt. En in mijn ogen is dat precies wat er is gebeurd door Israël te zien als een aanvaardbare oplossing na de Holocaust. In het bijzonder Israël als etnische staat.

Omdat Israël een Joodse staat is, moeten de Joden altijd een demografische meerderheid zijn. Hoe doe je dat in een gebied waar meer Palestijnen wonen? Dat kan alleen door etnische zuivering, zoals in 1948 gebeurde met de Nakba. Het houdt nooit op, want die demografische dreiging verdwijnt nooit. In Gaza woont de grootste concentratie Palestijnen. Er is altijd een deel van de Israëlische politieke elite geweest die vond dat die dreiging uitgeroeid moest worden. Ik denk niet dat het een gepaste schadevergoeding was na de Holocaust om te zeggen: wij als witte mensen geven de fakkel aan jullie door en jullie mogen nu de kolonisten zijn en etnische zuiveringen uitvoeren.

Het is een confronterend denkpad dat Klein volgt, omdat het ons een spiegel voorhoudt van de wortels die de grondslag zijn van onze Westerse samenleving. Gelukkig ziet Klein ook een uitweg. Er is ervan onderop een transitie, een verschuiving gaande. Ze zegt: Het enige lichtpuntje voor mij is het feit dat nieuwe en oude bewegingen bij elkaar zijn gekomen met niet-aflatende overtuiging, dag in, dag uit, die inzien dat, hoe zwaar de aanvallen op 7 oktober ook waren, er geen rechtvaardiging is voor zo’n massale strafexpeditie. Het bombarderen van kinderen, ziekenhuizen, scholen, universiteiten. Die uitzinnige wraakzucht. In mijn ogen profiteren ze op die manier van de schok van die aanvallen om een vooropgezet plan uit te voeren dat we keer op keer hebben gezien, namelijk om het aantal Palestijnen terug te dringen en de Israëlische invloed in Gaza uit te breiden. Dit wordt ook zeer inzichtelijk gemaakt door Louis Theroux, die na de aanslagen op 7 oktober de Westelijke Jordaanoever bezocht en hier deze documentaire van maakte.

Klein: Mijn hoop is dat er ook een hernieuwde behoefte aan universele waarden komt. De behoefte om solidair met elkaar te zijn en om multiraciale bondgenootschappen en bewegingen te smeden die begrijpen dat iedereens vrijheid en veiligheid met elkaar verweven zijn. Daarom moeten niet alleen Joden en Palestijnen samen hiervoor vechten, maar een zo breed mogelijke coalitie.

Het is belangrijk om te zien dat dit verzet dus niet gaat over Israël of Palestina, ook al zou een tweestaten-oplossing wel helpen. Er zijn zionisten die hier ook naar streven, Klein heeft het over de fundamentalistische versie hiervan. Hamas met zijn fundamentalistische visie is een spiegel van de extremistisch zionistische opvattingen van Netanyahu. Beiden willen ze een zuivere staat met alleen Joodse of Arabische mensen, waarbij de andere partij onderworpen of vernietigd dient te worden. Je kunt in die zin vanuit je gezond verstand en je hart niet pro-Netanyahu of pro-Hamas zijn. Het verzet gaat juist over een manier van koloniaal machtsdenken, waarbij er altijd een groep is die de meerdere is van een inferieure groep of zondebok.

Klein: We moeten om onze toekomst te waarborgen, die logica aan de kaak stellen, die zei dat grote groepen mensen en delen van de wereld niet meetelden zodat daar koloniale staten konden worden gesticht. Omdat die mensen en culturen er toch niet toe deden. Dat is de wrede geschiedenis van het kapitalisme. De jonge mensen die ik lesgeef, weten dat het daar misgaat. Ze willen het systeem veranderen. Ze willen niet alleen de oorlog beëindigen en het klimaat redden. Ze willen een ander systeem dat de wortel van het probleem aanpakt. Ze willen een toekomst waar iedereen gelijkwaardig is. Die toekomst is een heel radicaal idee.

Omdat dit idee dus radicaal het oude machtsdenken doorbreekt. Ik vind dat heel sterk en sluit aan op mijn eigen denkpad. Het is verzet tegen de dominante manier van machtsdenken die we overal om ons heen zien, in onze politiek, in ons economisch systeem, dat is doorgedrongen tot ons onderwijs, onze zorg. Hierin zit allemaal hetzelfde soort denken dat het systeem, macht, geld, controle en wantrouwen centraal zet en niet de mens en het menselijke. Dit is de transitie waar we inzitten, waarbij deze oude machtsstructuur gaat plaats maken voor nieuw denken met een nieuwe mens- en wereldvisie. Vanuit de verbondenheid tussen mensen die in zichzelf het contact met hun kern hebben hersteld. Dat is zonder meer hoopvol.