Nederland heeft een nieuwe deltamentaliteit nodig voor een duurzame toekomst, maar welke?

Welk type deltamentaliteit helpt Nederland werkelijk verder bij het realiseren van een duurzame samenleving en beleid met oog voor natuur, mens en dier? 

Nederland is een drooggemaakt moeras. De genius loci, de geest van de plek bevindt zich daar op de wereldkaart waar de kust het land ontmoet, waar zoet en zout water sinds jaar en dag met elkaar strijden. Daar liggen de Lage Landen, vanaf de 15e eeuw deels Nederland genaamd. In de 21e eeuw wonen er zo’n achttien miljoen mensen in de delta van Maas, Rijn en Schelde. Delta’s zijn van nature plekken waar mens en dier uit alle windstreken komen en gaan om zich te laven aan water en voedsel, aan een horizon met perspectief. In de delta heerst een wisselvallig zeeklimaat. Natte grauwsluiers. Bij tijden mooi en zonnig. De wind waait er zacht dan weer hard. ‘De stem van het water met zijn eeuwige rampen wordt gevreesd en gehoord.’

Toch lijken Nederlanders niet echt bang om meters onder zeeniveau te wonen. Naast duinen ontstaan dankzij samenwerking en innovatieve technologie dijken, molens, Deltawerken en een Zandmotor, die het zand via het getij over de kust uitwaaiert en het land beschermt. Molens draaien polders droog. Met polderen ontstaat nieuw land en ook een overlegmodel, een deltamentaliteit die uitgaat van elkaar nodig hebben, er samen uitkomen. Auteur Kader Abdollah stuurt zijn moeder na aankomst in Almere een ansichtkaart: ‘Ik woon hier op de bodem van de zee.’ In de nationale mythe is leven onder zeeniveau reden voor trots.

De bewierookte deltamentaliteit heeft ook een keerzijde, ook wel ‘Dutch Sense! the Uncommon Sense ’, vrij vertaald ‘Hollandse nuchterheid! Gezond verstand’, naar het gelijknamige boek van de Afro-Amerikaanse auteur O. Ayodeji. Hierin staat de oorsprong en invloed van deze mentaliteit op de moderne wereld centraal. Wellicht het beste samen te vatten door het motto van koopman, boekhouder en VOC gouverneur-generaal J.P. Coen: ‘Geen handel zonder oorlog, geen oorlog zonder handel’. Een houding gekenmerkt door koloniale overwinning en slavernij die de basis legde voor het kapitalisme als systeem.

Meer en meer burgers beginnen zich te realiseren dat het ooit zo maakbare leven in de delta niet langer vanzelfsprekend is. Stijgende temperaturen en een hoger zeeniveau zijn merkbaar en wetenschappelijk voorspeld. Het klimaat laat luidkeels zijn proteststem horen. Orkanen, overstromingen, extreme hitte en droogte zetten levens op hun kop. Je zou verwachten dat deze onheilstijding een reden vormt voor onmiddellijke actie en saamhorigheid in de delta.

Niets is minder waar. Gek genoeg voert Nederland de verkeerde lijstjes aan, na de Verenigde Staten is de kloof tussen arm en rijk de grootste ter wereld. Het regent waarschuwingen in rapporten en enquêtecommissies over de stand van de natuur. De waterkwaliteit daalt en zoet water wordt steeds schaarser. In verhitte sfeer doen volksvertegenwoordigers soms schreeuwend hun werk in een versplinterd landschap van kleine individuele facties en fracties. Sociale media steken nieuwe gaten in de dijken. Het snelle ondiepe nieuws en een politieke korte-termijn-visie zijn vooral gericht op electoraal gewin. Het groei mantra klinkt nog steeds.

Een politiek strijdklimaat waarin het onweert tussen feiten en fictie is niet zonder gevolgen. Sociale cohesie staat onder druk. Kwetsbare burgers worden door politici gewiekst tegen elkaar opgezet en concurreren om schaarse middelen zoals bijvoorbeeld woningen. Statushouders wonen in cruiseschepen. Het overlegklimaat kenmerkt zich door polycrisis geleid door lobby politiek en verdienmodellen. Sinds 1980 de stikstofcrisis, sinds 1991 de Groninger aardbevingscrisis, sinds 2001 de asielcrisis, sinds 2004 de toeslagencrisis, sinds 2020 de coronacrisis en sinds 2021 de opvangcrisis. De lijst groeit gestaag met de huizencrisis, de jeugdzorgcrisis, de GGZ-crisis en de wereldwijde klimaatcrisis. Natuur, dier en mens zijn de uitputting nabij. Welke mentaliteit houdt dit alles in stand?

Enkele praktijkvoorbeelden
Ergens in Nederland dringen gemeenteambtenaren een woning van een gezin binnen. Laden en kasten worden her en der opengetrokken. De man en vrouw waren beiden betaald aan het werk, maar de man werd ontslagen, ‘last in, first out’ en de vrouw is hoogzwanger. Het blijkt vals alarm maar excuses blijven uit. De gemeente laat niets van zich horen. Het blijft stil.

Ergens in een supermarkt scant een klant producten. De supermarkt huurt de klant onder het motto van ‘tijdswinst’ succesvol in als gratis werknemer. Het risico ligt overigens geheel bij de klant. Bij controle blijkt een product over het hoofd gezien. Aangifte volgt, de klant gaat als dader mee naar het politiebureau en krijgt een strafblad voor winkeldiefstal. Ondertussen betaalt het bedrijf zijn vakkenvullers een mager loon, aandeelhouders tellen winsten uit, de ontmoetingsruimte is weg en door klanten eigenhandig gescande producten blijven even duur.

Ergens in Nederland wordt iemand in een rolstoel over een loopplank de trein ingereden begeleid door twee NS-medewerkers. Er komt een tweede rolstoel aan. De NS-medewerker knikt resoluut ‘nee’, duwt de loopplank omhoog en kijkt stoïcijns voor zich uit. Dit is beleid. De tweede rolstoel staat niet in het draaiboek dus de medewerker mag de brug niet neerlaten.

Ergens in Nederland geldt wekelijks een meldplicht voor 110.000 asielzoekers en voor statushouders die in een AZC wonen oftewel ‘kamp’ zoals bewoners het zelf noemen. Deze associatie ligt uiterst gevoelig met concentratiekampen pijnlijk in het geheugen. Maar toch, binnen 24 uur op transport gezet worden door het COA is voor bewoners aan de orde van de dag. 5-10 verhuizingen is een landelijk onderzocht gemiddelde. Het ‘bed-bad-brood-beleid’ plaatst nieuwe burgers (73% van de aanvragers mag blijven bron: CBS) jaren buiten de democratische orde. Mensen die voor zichzelf én voor onze delta kunnen helpen zorgen.

Wat is er aan de hand?
Systemen voortgedreven door algoritmes en AI waarin eigen verantwoordelijkheid nemen niet wordt gewaardeerd en zelfs wordt afgestraft leert eenieder vooral een mentaliteit aan van risico mijden en zich verschuilen achter dijken van procedures en tijd. Het behoeft geen uitleg dat deze mentaliteit totaal onbruikbaar is als het water ons echt aan de lippen staat.

Overigens is er werkelijk sprake van crisis? Of is bovenstaande geprivilegieerde navelstaarderij in een van de rijkste landen ter wereld? Eenieder die in gesprek gaat met reizigers die Nederland voor werk of vakantie aandoen en vraagt naar hun indruk valt hen onmiddellijk de veiligheid en vrijheid op. “Mensen wandelen fluitend over straat zonder over hun schouder te kijken. Kinderen spelen zelfstandig op speelplaatsjes in de wijk, ouders zijn soms zelfs nergens te bekennen. Jong en oud fietsen op aparte fietspaden. Het land is strak georganiseerd en niet alleen de perkjes zijn netjes aangeharkt, overal liggen draaiboeken en beleidslijnen klaar om alles ordelijk te laten verlopen.” De reiziger vraagt zich wel af: “Hoe kunnen al die mensen op terrasjes zitten, wanneer wordt er gewerkt en hoe betalen jullie dit goede leven?” Is Nederland een gaaf land waar we het goede leven vieren en onze mentaliteit bestaat uit hard werken, verre zonvakanties, waar succes louter voortkomt uit eigen inzet en winst als vanzelf volgt? Alleen wie is ‘we’ en wie is ‘onze’? Een antwoord hierop vraagt om nadere beschouwing.

In ‘De vloek van de nootmuskaat’ toont Amitav Ghosh, naadloos aan hoe mens en natuur door de VOC-mentaliteit tot object en productiemiddel werden gereduceerd, losgeslagen van respect, gelijkheid en van betekenis met winst als Leitmotiv. Schrijver en verzetsheld Anton de Kom merkt in ‘Wij slaven van Suriname’ op: “Dat zou geen goede koopman zijn, die geen zorg droeg dat zijn waar er zo voordelig mogelijk uitzag eer zij aan de markt kwam... leverbaren werden opgesteld en aangetekend en vervolgens precies als vee, met een gloeiend ijzer op de borst gemerkt, waarbij het wapen of de naam der maatschappij in hun huid geschroeid werd.”

Deze VOC-mentaliteit wordt afgelopen decennia stap voor stap ontmanteld. Woorden als ‘meerstemmigheid’, inclusie en diversiteit leidden tot nieuw beleid. Black Lives Matter zet wereldwijd de blinde vlek over systemisch racisme en vernedering op de kaart. De vanzelfsprekendheid van een leidend ‘wit’ narratief is niet meer bon ton. De Koninklijke gouden koets met beelden van tot slaafgemaakten staat stil. 17e eeuwse ‘helden’ heten nu slavenhouders. Onderzoek leidt tot inzicht in tot welke prijs, het kapitaal voor de Grachtengordel, onze nationale trots, werkelijk is verdiend. In Rotterdam verrijst een vier meter hoog bronzen beeld van de eerste zwarte vrouw van kunstenaar Thomas Price. Ze staat geaard met beide voeten op de grond, heeft een fiere blik en een gebalde vuist in haar zak.

Het hoge woord is eruit
In 2020 maakt Koning Willem-Alexander excuses voor het geweld tegen de Indonesiërs na 1945. Na de afschaffing van de handel in tot slaafgemaakten in 1814 duurde het in de koloniën, in Nederlands-Indië nog veertig jaar en in Suriname, Curaçao, Aruba, Sint-Maarten, Bonaire, Saba en Sint-Eustatius nog zestig jaar voordat de afschaffing daar juridisch geldig was. “De tot slaafgemaakten moesten verplicht ‘koeliecontracten’ sluiten tot het verrichten van plantagearbeid. Zo zag de ‘vrijheid’ eruit onder het zogeheten ‘staatstoezicht,” aldus de Kom.

75 jaar na zijn dood wordt Anton de Kom als Nederlandse verzetsheld en eerste Surinamer in de Canon opgenomen. Ieder kind leert nu over de Kom en over de verzetshelden die in opstand kwamen tegen de slavernij zoals Bonni, Baron en Joli Coeur. Romana Vrede eert samen met OTION de heldinnen uit het verzet tegen de slavernij zoals One Tété Lokay. Want net zo lang als er slavernij bestond, was er verzet van vrouwen en mannen. ‘Tijd Zal Ons Leren’.

Dankzij decennia van verzet van activisten, zoals Kick Out Zwarte Piet ontstaat erkenning voor het feit dat Sinterklaas geen gezellig volksfeest voor iedereen is, maar racisme. Burgeractivist Mpanzu Bamenga, spant een succesvolle rechtszaak aan tegen de staat wegens etnisch profileren. De Koninklijke Marechaussee besluit hierdoor etniciteit niet langer mee te wegen bij selectie aan de grens, “vanuit onze legitimiteit en het maatschappelijk vertrouwen.”

Een tienerdochter legt haar ouders het verschil uit tussen ‘appreciation’, waardering en ‘appropriation’, toe-eigening. Burgemeester Halsema biedt namens de stad Amsterdam excuses aan voor de slavernij en een jaar later volgen nationale excuses voor de rol van het Nederlands bestuur in de slavernij, de erkenning en veroordeling van deze misdaad tegen de menselijkheid. Premier Rutte erkent dat hij door fractievoorzitter van BIJ1 Sylvana Simons anders is gaan kijken en roept op tot nationaal gewetensonderzoek, een andere mentaliteit.

De rol van representatie kan niet worden onderschat
Het nieuwe bewustzijn groeit traag, met horten en stoten. De documentaire ‘White Balls on Walls’ van regisseur Sarah Vos geeft een kijkje achter de schermen van het witte geprivilegieerde Stedelijk en rekent af met het vanzelfsprekende allesbepalende perspectief van de witte mannelijke kunstenaar. Curator Charl Landvreugd doorbreekt er het VOC-adagium van kunst en maker als object en stelt de maatschappelijke context van de gemaakte kunst weer centraal. Verloren verhalen zijn te zien, waarin de hele stad zich kan herkennen.

150 jaar na de afschaffing van de slavernij, biedt ook de Koning tijdens Keti Koti op 1 juli 2023, excuses voor de slavernij aan. Er komt een onderzoek naar de familie van Oranje. De Koning vraagt om vergiffenis. “Dit zijn de zachte, spirituele krachten die deze tijd nodig heeft,” aldus Kathleen Ferrier, UNESCO-voorzitter. Zou het hier kunnen gaan over iets groters dan excuses en respect? Het verlangen naar toenadering, zielsverbondenheid? Het blijft wel de vraag of de ontvanger hier iets mee kan en wil bewegen. Hoe te reageren na 250 jaar lijden onder slavernij?  

Black Archives onderzoekt wat er achter de komma moet komen, nu de punt van de excuses is gezet. ‘Geen heling zonder herstel.’ De slavenhouders werden indertijd financieel gecompenseerd. Resoneert het maken van excuses en vragen om vergiffenis bij iedereen? Inmiddels afgetreden kamerlid Sylvana Simons was hier realistisch over: “Ik moet elke dag naar de Tweede Kamer, waar het volkomen geaccepteerd is dat mensen met macht en invloed zeggen dat kolonialisme het mooiste is dat Nederland ooit gekend heeft.” Verandering roept per definitie weerstand op, zeker bij machthebbers die ervan uitgaan dat hun hegemonie blijvend is. Macht roept tegenmacht op. Los van herstelbetalingen vraagt het daarbij met elkaar in gesprek gaan om andere vaardigheden, een andere deltamentaliteit.

“Geen volk kan tot volle wasdom komen, dat erfelijk met een minderwaardigheidsgevoel belast blijft,” schreef de Kom. Zelfrespect, eenheid en solidariteit kunnen elementen zijn die een gezonde deltamentaliteit in eenieder laten groeien. Een mentaliteit van wederkerigheid en luisteren, elkaar bevragen op pijn en ruimte geven. Een ander perspectief toelaten is mogelijk blijkt uit de beweging in mentaliteit die afgelopen decennia op gang komt. Een kanteling blijkt al te vaak het resultaat van een ontmoeting in levende lijve, waar het elkaar in de ogen kijken en luisteren naar verhalen en andere perspectieven de toenadering laat ontstaan en de blinde vlek verkleint. ‘Ons land is overvol, maar mijn buurman mag blijven.’

Hoe ziet de nieuwe deltamentaliteit eruit? Enkele voorbeelden
In de wereld van water stapte men allang af van het 17eeuwse Waterstaat Adagium van ‘Heersen en beheersen’. Het inzicht is dat alles veel sneller verandert dan gedacht. ‘Meebewegen met het water’ wordt de strategie genoemd. Water stroomt en vindt altijd een weg. Grootschalige projecten als ‘Ruimte voor de rivieren’ bieden geen lege woorden maar een deltamentaliteit voor de 21e eeuw. Delta’s zijn reëel bedreigd en uitgaan van ruimte voor mens en natuur is het nieuwe motto. Dat vraagt om gesprekken voeren en luisteren.

Een ander voorbeeld uit de zorg is Buurtzorg, inmiddels het snelst groeiende zorgbedrijf waar de mens weer centraal staat. “Managers beperken de kracht van vakmensen,” aldus de oprichter. Uitgaan van menselijkheid boven bureaucratie werken thuiszorgmedewerkers in kleine teams die het werk zelfstandig, vanuit bevlogenheid en deskundigheid met elkaar uitvoeren. De pieper wordt om beurten verdeeld, dat werkt. “Oftewel praktische wijsheid produceert rechtvaardigheid,” Albers & Kruiter in ‘Doen wat goed is’.

Afgelopen juni verscheen het rapport ‘Migratie als motor’. Ook dit rapport reikt een nieuwe koers aan, een nieuwe taal die migratie zelfs een aanjagende rol toebedeelt. De migrant als ‘object’ wordt een zelfstandige actor. Steeds vaker verschijnt in kranten, tijdschriften en rapporten het narratief of migratie toch niet de oplossing is voor een vergrijsd Europa met enorme tekorten op de arbeidsmarkt. Stel je eens voor dat migratie dé oplossing is? Zowel in de buitenwereld als in onze binnenwereld, migratie als ‘het zich verplaatsen in de ander.’

Ook de trend dat jongeren massaal minder uren willen werken geeft aan dat zij die de toekomst hebben het anders willen. De betekenis van werk en leven verandert in een delta waar het water stijgt. Werk is niet fulltime maar flexibel. Extra geld is minder belangrijk dan het zelf kunnen bepalen van een eigen ritme en levensvreugde. Jongeren bewegen met deze andere mentaliteit. Wat gebeurt er als we meebewegen?

Een gezonde deltamentaliteit in de 21e eeuw bestaat uit traagheid en elkaars ogen bij tijd en wijle opzoeken. Uit verhalen delen en luisteren. Uit kantelen en bewegen als in een kringloop. Doen wat goed is voor mens én natuur. Zoals we meebewegen met het water, bewegen we samen met elkaar. Daar waar de waar de kust het land ontmoet, waar zoet en zout water sinds jaar en dag met elkaar dansen. Delta’s zijn van nature plekken waar mens en dier uit alle windstreken komen en gaan om zich te laven aan water en voedsel, aan een horizon met perspectief.