Nieuwe wet geeft Defensie vrij spel

Vorige maand vernietigde de rechter in Groningen de natuurvergunning voor Vliegbasis Leeuwarden. Er was te weinig rekening gehouden met de gevolgen van geluidsoverlast en stikstofuitstoot. Defensie moet een nieuwe natuurvergunning aanvragen, maar mag in de tussentijd de vliegbasis blijven gebruiken. Er zijn honderden soortgelijke gevallen, waar Defensie zich niet aan vergunningen houdt of deze überhaupt niet aanvraagt. Op het grootste schietoefenterrein van Nederland, op de Veluwe, wordt al meer dan een decennium zonder de juiste vergunningen geschoten. En vorig jaar haalde de rechter al een streep door een vergunning voor militaire oefeningen op Vlieland.

Wat de regering betreft kan dit zo niet langer. Het is echter niet Defensie dat de wacht aangezegd wordt vanwege de lakse en onzorgvuldige omgang met wetten en procedures, het zijn die wetten en procedures zelf die het moeten ontgelden; ze beperken de krijgsmacht teveel in het oefenen voor en voorbereiden van daadwerkelijke inzet, zeker nu Defensie flink uitbreidt. In juni presenteerde het toen net gevallen kabinet-Schoof daarom de Wet op de defensiegereedheid. In deze wet heeft Defensie een aantal zaken bij elkaar geveegd die het als hinderlijk ervaart, om daar in een keer vanaf te kunnen zijn.

Regels opzij
Defensie krijgt onder de nieuwe wet een reeks ontheffingen en vrijstellingen van andere wetgeving, en normale procedures hoeven niet gevolgd te worden. Zo wordt de bescherming van kwetsbare vogel- en andere diersoorten losgelaten, kunnen mensen geconfronteerd worden met toenemende geluidsoverlast, kan extra stikstofruimte worden ingenomen door Defensie en kunnen veiligheidsregels met betrekking tot vliegen en munitie genegeerd worden.

Dergelijke ontheffingen gaan direct gelden voor een hele rij met name genoemde militaire locaties. De wet kent daarboven een open einde, de minister kan zelf bepalen welke andere activiteiten op welke locaties hij nodig acht voor de 'gereedheid' van de krijgsmacht, en ook daar vrijstellingen voor verlenen. Een toename van overlast, natuuraantasting, stikstofuitstoot en risico’s op ongelukken ligt in het verschiet. Dat dit niet enkel hypothetische risico's zijn werd afgelopen voorjaar duidelijk toen een oefengranaat bij Ede een grote natuurbrand veroorzaakte. Toen bleek ook dat dit soort incidenten op kleinere schaal veel vaker voorkomen.

Minder inspraak en rechtsbescherming
Waar Defensie vrijgesteld gaat worden van vergunningprocedures vervallen ook inspraakmogelijkheden. Daarnaast wordt het onmogelijk gemaakt om in bezwaar te gaan tegen besluiten die op grond van de Wet op de defensiegereedheid worden genomen. Beroep bij een rechter staat nog wel open, maar dat is een veel hogere drempel. Dat Defensie weinig op heeft met inspraak en democratie blijkt vaker. Zo kwamen er ruim 2200 bezwaren binnen tegen onderdelen van het eerder dit jaar gepresenteerde programma Ruimte voor Defensie, waarmee bijna een derde van Nederland tot militair oefen- of laagvlieggebied verklaard wordt. Defensie veegde die nagenoeg allemaal zo van tafel.

Privacy onder vuur
Defensie wil ook wettelijke ruimte krijgen om te kunnen oefenen met het verzamelen en verwerken van persoonsgegevens. De mogelijkheden gaan ver, tot gericht onderzoek naar personen 'die een gevaar vormen voor de gereedstelling' aan toe. Het wetsvoorstel noemt daarbij vooral vijandelijke militairen, maar zo'n bepaling is natuurlijk ook in te zetten tegen vredesactivisten of natuurbeschermers. En daar mag alles van verzameld worden, waaronder informatie over etnische afkomst, politieke en religieuze overtuigingen, lidmaatschap van een vakbond en seksuele voorkeuren. Deze informatie mag ook met andere landen gedeeld worden.

Arbeidsrechten op het spel
De nieuwe wet maakt het ook mogelijk een enquête te versturen naar alle jongeren (18-27 jaar), om hun interesse voor een baan bij Defensie te peilen. Voorlopig zal invullen nog vrijwillig zijn. Werken bij de krijgsmacht lijkt echter niet aantrekkelijker te worden. Defensie krijgt volgens het wetsvoorstel ook de bevoegdheid om de arbeidsrechten van het eigen personeel, en afspraken daarover met vakcentrales, buiten werking te stellen. Dit betekent dat militairen en burgerpersoneel gedwongen ergens geplaatst kunnen worden, gedwongen kunnen worden tot overwerk en werk buiten reguliere tijden, dat toeslagen niet uitbetaald hoeven worden enzovoort. Het felste protest tegen het wetsvoorstel komt opmerkelijk genoeg dan ook vanuit militaire vakbonden, die Defensie dictatoriaal gedrag verwijten.

Afbraak regels en internationale afspraken
De centrale lijn van de Wet op de defensiegereedheid – de mogelijkheid voor Defensie om wetten buiten spel te zetten – staat niet op zichzelf. In nieuwe EU-instrumenten ter ondersteuning voor de wapenindustrie wordt lidstaten opgeroepen regels ten aanzien van natuur- en milieubescherming en veiligheidsvoorschriften opzij te schuiven als deze obstakels vormen voor het opvoeren van wapenproductie.

Dit past in een bredere internationale trend waarbij ook internationale recht en multilaterale verdragen en afspraken als beperkend voor het voluit kunnen voorbereiden en voeren van oorlog worden gezien en worden opgezegd of terzijde geschoven. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de aankondiging van diverse EU-landen in het voorjaar van 2025 dat ze zich zullen terugtrekken uit het internationaal antipersoneelsmijnen-verdrag.

Discussie?
In de aanloop naar de Kamerverkiezingen van eind oktober lijkt er tussen de meeste deelnemende partijen weinig verschil van mening te zijn wanneer het over 'defensie' gaat. Punten als tientallen miljarden extra geld en een forse uitbreiding van krijgsmacht en wapenarsenaal kunnen brede politieke instemming vinden. Net als eerder PvdA/GroenLinks ging ook de Kamerfractie van de Partij voor de Dieren overstag door steun uit te spreken voor deelname aan de nieuwe wapenwedloop. Enkel de SP, en het op een terugkeer in de Kamer hopende BIJ1, willen nog een andere koers of in ieder geval op de rem trappen.

Ook maatschappelijk gezien kan het beleid van militarisering en oorlogsvoorbereiding op brede instemming rekenen, al zijn de meningen meer verdeeld dan politiek tot uiting komen. Het voorstel voor de Wet op de defensiegereedheid kan echter op veel negatieve reacties rekenen, uit diverse hoeken. Naast natuur- en milieuorganisaties en militaire vakbonden spreken ook meerdere gemeente- en provinciebesturen hun zorgen uit. Zij hebben moeizame besprekingen met Defensie achter de rug over het programma Ruimte voor Defensie en voelen zich overvallen door de nieuwe wet, het gebrek aan overleg en de bevoegdheden die Defensie krijgt. Ze wijzen ook op de gevolgen voor hun eigen beleid, zo kan het innemen van extra stikstofruimte door de krijgsmacht nieuwbouw van huizen onmogelijk maken.

De wet draagt bij aan de eenzijdig militaristische koers die Nederland, net als andere landen in het Globale Noorden, de afgelopen jaren versneld heeft ingezet. Daarbij zijn andere invalshoeken om problemen en conflicten op internationaal vlak te voorkomen, op te lossen of te beheersen, zoals  diplomatie, dialoog en het werken aan internationale sociale en klimaatrechtvaardigheid steeds minder in beeld. De Wet op de defensiegereedheid laat daarnaast goed zien wat de gevolgen van de politieke keuzes voor militarisering en oorlogsvoorbereiding zijn en hoe die doorwerken in de hele maatschappij. Als het aan de regering ligt wordt het wetsvoorstel snel behandeld en gaat deze rond de jaarwisseling al in. Het is te hopen dat de diverse zorgen en bezwaren tegen deze wet dat zullen voorkomen.