Overwinning Trump is nederlaag voor democratische waarden

Je kunt niet van burgers verwachten dat ze democratische waarden nastreven als je ze met de tegenovergestelde waarden van een neoliberale samenleving opvoedt.

Na de verkiezingsoverwinning van de PVV bijna een jaar geleden, stelde ik mezelf al de vraag; wat als burgers op democratische wijze kiezen voor een ondemocratische partij of een ondemocratische politieke leider? Een leider die wel op democratische wijze wordt gekozen, maar lak heeft aan de democratische spelregels en maar op één ding uit is; macht. Is er dan iets mis met de democratie of is er iets mis met deze politieke leider, die in feite misbruik maakt van de democratie om aan de macht te komen als alleenheerser?

De sterke man die voor mensen die zich slachtoffer voelen van de maatschappij alle problemen oplost. De redder in de reddersdriekhoek van slachtoffer-redder-aanklager. De reddersdriehoek is het favoriete instrument van de populistische, politieke leider die de zondebok aanklaagt, of dit nu vrouwen, uitkeringsgerechtigden, kunstenaars of asielzoekers zijn, om de burgers met het slachtoffergevoel te redden. In de reddersdriehoek wordt geen verantwoordelijkheid genomen, maar deze wordt naar buiten toe geprojecteerd. De schuld van het eigen leed wordt altijd door anderen veroorzaakt. Dat is het onderbuikgevoel dat regeert, dat binnen de extreemrechtse, populistische politiek de basis vormt. In dat onderbuikgevoel staat het overleven centraal, ten koste van de ander, het recht van de sterkste. De overwinning van de PVV vorig jaar en nu die van Trump in de VS vormt een legitimatie voor deze basis. Ons volk eerst en alles wat dit in de weg staat, wordt het land uitgezet of mag vernietigd worden. Oog om oog, tand om tand.

Democratische waarden staan voor precies het tegenovergestelde. Harris verwoordde dat in een van haar laatste speeches; sterke leiders zijn verbindende leiders, die staan voor iedereen in de samenleving. Die ook mensen van de verliezende partij aan tafel uitnodigen en mee laten regeren. Dat zijn mooie woorden van Kamala Harris, maar het probleem is dat wij niet in een samenleving leven die gebaseerd is op democratische waarden, ook al kiezen we onze politieke leiders volgens een democratisch protocol. We leven in een maatschappij, waarin de neoliberale economie centraal staat en de democratie en dus ook zijn waarden vanaf de jaren 80 van de vorige eeuw een stap terug heeft gedaan. De jungle van de vrije markt is dominant en daarmee dus het recht van de sterkste. De winner takes it all. De democratie heeft ons niet opgevoed, maar deze radicale vorm van kapitalisme heeft ons met name in het Westen geconditioneerd. 

We zijn als mens een homo economicus geworden - een rationeel, zelfinteresse-gedreven individu dat beslissingen neemt om zijn eigen nut en welzijn te maximaliseren. Dus niet een mens die doordringt is van democratische waarden. Dat kan ook niet anders als diezelfde vertegenwoordigers van de democratie, onze politieke leiders die democratie hebben verwaarloosd om ruim baan te scheppen voor de vrije markt. Als diezelfde politieke leiders ervoor hebben gezorgd dat de overheid niet meer naast de burgers staat, maar zich er tegenover heeft geplaatst. De overheid wantrouwt de burger, de burger wantrouwt de overheid. Dat is het gevolg van de trend die vanaf de jaren 80 is ingezet, de verzorgingsstaat werd ontmanteld, de burger zoekt het zelf maar uit. Vecht het zelf maar uit op het speelveld van de vrije markt. Met als gevolg dat diezelfde burger zich al decennialang in de steek gelaten voelt, in de kou voelt staan. Steeds meer mensen voelen zich klem zitten in het meedogenloze neoliberale mechanisme van de vrije markt, die door de overheid wordt gefaciliteerd, niet begrensd. 

Met de overwinning van Trump kiest het Amerikaanse volk voor de uitgangspunten van een neoliberale samenleving, waarin ze is geconditioneerd. The winner takes it all. Oog om oog tand om tand. Als je niet voor mij bent, ben je tegen mij. Alles wat mij pijn doet, dient vernietigd te worden. Alles wat me in de weg zit, moet het land uit. Deze ondemocratische, onmenselijke uitgangspunten hebben onze democratische gekozen leiders zelf gefaciliteerd door in de jaren 80 de vrije markt alle ruimte te geven. Vanaf dat moment is onze democratie en zijn waarden uitgehold geraakt, een illusie, een leugen geworden. Democratie is meer dan het om de zoveel jaar naar de stembus gaan en je stem uitbrengen. Je kunt niet van burgers verwachten dat ze democratische waarden nastreven als je ze met de tegenovergestelde waarden van een neoliberale samenleving opvoedt. Overal word je dag in dag uit juist op je onderbuikgevoel aangesproken om producten te kopen die je meestal helemaal niet nodig hebt om een normaal, gelukkig bestaan te hebben. Precies dat onderbuikgevoel wordt door populistische leiders als Trump en Wilders aangesproken.

Valt onze democratie en zijn waarden van verbinding, samenwerking en inclusiviteit nog te redden? Dan moeten we deze van onderop opbouwen en begrijpen dat de democratische waarden geen vanzelfsprekendheid zijn, maar telkens weer herinnerd en gevoed dienen te worden. Automatisch is het overlevingsmechanisme van onze neoliberale economie, het recht van de sterkste, vernietigen van wat me in de weg staat of pijn doet. Democratische waarden vragen bewustzijn, zelfreflectie en het vermogen om in onszelf de pijn die ons wordt aangedaan te helen. Het vraagt een manier van omgang met elkaar die van jongs af aan dient te worden opgebouwd, thuis, op school. Dat kan niet anders dan door onze dominante, neoliberale economie een stap terug te laten doen. Onze economie moet een onderdeel zijn van ons leven, niet ons leven bepalen zoals dat nu doet. We moeten hierin dus een keuze maken, we kunnen geen 2 heren dienen om het zo maar even te zeggen.

Het is of democratische waarden als basis of de neoliberale economie als basis. Het is de vraag of we deze analyse maken en of we nog in staat zijn deze keuze vrijwillig te maken. We zijn immers in hoge mate verslaafd aan de gemakken en de macht die het neoliberalisme ons als Westers mens heeft gegeven en denken echt dat we niet zonder kunnen. Doen we hier vrijwillig afstand van ten faveure van de democratische waarden? Of is dit al te laat, zie klimaatcrisis, zie de extreemrechtse wind die waait als antwoord op de bovengenoemde keuze die we niet durven maken. Zolang we op politiek niveau die keuze niet durven maken, raken de menselijke waarden van onze democratie alleen maar verder uitgehold.

Gelukkig kunnen we als individu deze keuze in ons eigen leven wel maken. Wij kunnen leven vanuit het principe; doe een ander niet aan, wat je zelf niet aangedaan wilt worden. Wij kunnen oog hebben voor elkaar, samenwerken. Iedere bijdrage die je als individu in het klein en in het verborgen maakt, draagt bij aan het geheel. Alles is immers verbonden met elkaar. We zijn als individu sterker dan de vaak destructieve groepsdynamiek aan de buitenkant. Als we de moed hebben om keuzes te maken die de politiek niet durft te maken, kunnen we een menselijke samen-leving van onderop opbouwen. Precies zoals Jan Rotmans zegt; de transitie begint bij mensen zelf, van onderop. De politiek volgt. Daar houd ik me in deze barre, extreemrechtse en populistische tijden aan vast.