Pas als er een wij-gevoel is kan een land gastvrij zijn

Hoe zijn we in godsnaam in dit prozaïsch armoedig tijdperk terechtgekomen? Wie schudt Nederland wakker uit deze nachtmerrie?

Deze week bereikte het debat over asiel zijn zoveelste dieptepunt. Dat was dankzij de mediatour van de wiskundige Jan van den Beek die in opdracht van Forum voor Democratie een boek had geschreven om cijfermatig te bewijzen dat vluchtelingen - vluchtelingen uit Het Grote Midden Oosten (Noord-Afrika tot en met Afghanistan) in het bijzonder - ons veel meer kosten dan baten brengen.

Gelukkig waren er genoeg experts om tegen zijn eenzijdige boodschap in te gaan. Wetenschappers zoals Hein de Haas en Leo Lucassen stonden op om hier een genuanceerd verhaal tegenover te stellen.

Ik voel mij dan ook niet geroepen om in te zoomen op de spreadsheet-propaganda van Van den Beek. Maar ik zie het als zoveelste dieptepunt in het asieldebat. Een aanleiding voor mij om uit te zoomen, mij af te vragen hoe we toch in godsnaam op het huidige xenofobische dieptepunt zijn beland. Zo diep dat we gemakkelijk bespeeld kunnen worden door populistische politieke partijen, opiniemakers en pseudowetenschappers met enkel als doel om vluchtelingen weg te pesten, koste wat het kost, al kost het ons realiteitszin, geweten en onze waardigheid als land.

Er is een onbeschaamd brede en permanente campagne aan de gang om draagvlak voor de opvang van asielzoekers onder de Nederlandse bevolking kapot te slaan. Van sadistische fantasieën van minister Faber over bordjes met “hier werken we aan uw terugkeer” bij opvang voor asielzoekers, een enkeltje Oeganda voor afgewezen asielzoekers van minister Klever, tot aan racistisch rekenformules van deze FvD-wiskundige om te bewijzen dat vluchtelingen waardeloos zijn. Zelfs de schoolprestaties van kinderen van oud-vluchtelingen (dus ook mijn kinderen!) worden er door de Van den Beeks van deze wereld met de haren bij gesleept. Om zogenaamd te bewijzen dat vluchtelingen en hun nazaten nergens goed voor zouden zijn.

Hoe zijn we in godsnaam in dit prozaïsch armoedig tijdperk terechtgekomen? Wie schudt Nederland wakker uit deze nachtmerrie?

De verleiding is groot om Wilders & co en Baudet en zijn bende pseudo-intellectuelen en pseudowetenschappers als de oorzaak van het huidige dieptepunt te zien. Toch zouden de politici, de bestuurders en de adviesorganen, die zich in afgelopen decennia bezig hebben gehouden met asiel en immigratievraagstukken zich ook achter de oren moeten krabben.

Ik zou het huidige dieptepunt in een nog breder perspectief willen plaatsen: van alle politici van gevestigde partijen tot aan hun wetenschappelijke adviseurs en adviesorganen, bestuurders en hun topambtenaren, zij allen dienen zich te bezinnen. Vanuit welk mensbeeld en samenlevingsbeeld hebben jullie de afgelopen decennia gehandeld dat het zo’n lelijk xenofobisch monster heeft gebaard?

Wat dezer dagen aan de linkerkant van politieke spectrum in de mode is, en oh zo voorspelbaar, is het aanklagen van een tekort aan sociale zekerheid, woningnood en een toenemende ongelijkheid onder de eigen bevolking als oorzaak van de huidige toestand. Kortom een marxistisch perspectief. Aan de andere kant zoeken de liberalen onder ons naar een oplossing in de hoek van slimmere en efficiëntere, praktijkgerichtere, en doortastender en een beter tegen fouten maken toegeruste wet- en regelgeving, Rijksoverheid en lokale overheden, als remedie.

Beide redeneringen zijn nobel. Toch tonen ze een ideologische blikvernauwing van twee politieke stromingen die enkel in termen van schaarste en materialistische en praktische prikkels de vrede respectievelijk onbehagen in een samenleving kunnen vatten.

Ik denk dat we het echt elders moeten zoeken, waar het blinde onbehagen van deze tijd vandaan komt. En, ik denk dat we uit een andere politieke traditie moeten putten om een remedie te vinden. Ik denk namelijk dat het vooral vanuit communitaristisch perspectief valt te vatten wat er in de afgelopen decennia mis is gegaan.

In een communitaristisch perspectief hangt het welbevinden van een individu, een burger, een kiezer niet enkel samen met zijn materiële welvaart of de mate waarmee hij voor alles en nog wat goed verzekerd is en/of hij voldoende van de staatsdiensten gebruik kan maken. Vanuit het communitaristisch perspectief komt de mens pas thuis als hij zich thuis voelt onder de andere mensen. Het individu wil graag een onderdeel zijn van een groter geheel, erbij horen, bij een groter geheel. In zijn straat, in zijn stad, in zijn land.

Zowel aan de linker- als rechterzijde van het spectrum van onze politiek is dit essentiële onderdeel van menszijn uit het oog verloren en verwaarloosd in de afgelopen decennia. Rechts is verworden tot een primaat van micro-economisch denken met een nuts-maximaliserend mensbeeld. Links is het sociale vangnet individueel en dus a-sociaal gaan definiëren. Een oneindig abstraheren van sociale solidariteit tot wat voor sociale regelingen de ambtenaren uit hun duim zuigen is namelijk geen bron van toenemende solidariteit maar vragen om kafkaëske toestanden (zie toeslagenaffaire) en afkeer tegen de nationale overheid.

Alles wat het gevoel van een gemeenschap zou kunnen vergroten, van wijkagent tot postbode, postgebouwen tot aan de nationale spoorwegen, en energievoorziening en volksverzekering, tot aan menselijk contact van belastingambtenaren met de burger, is afgeschaft en aan de grillen van de markt overgelaten. Dankzij een gedeelde obsessie aan zowel rechter- als linkerzijde van ons politieke spectrum met efficiency en effectiviteit.

Aan de rechterzijde van ons politieke spectrum was het vooral te doen om het inkomenssaldo van het land omhoog te krikken. Voor links om de sociale zekerheid in termen van individuele zelfstandigheid nog steviger te borgen dankzij de winst op efficiency. Door geen van beide is nagedacht hoe we in een steeds diverser geworden land in culturen en levensstijlen een nieuw wij-gevoel kunnen laten ontplooien; hoe cultiveren we een eigentijds gemeenschapsgevoel en zorgen we voor behoud ervan.

Een samenleving die eigenbehoefte aan een gemeenschap verwaarloost, verwaarloost een fundamenteel onderdeel van menswaardig bestaan van zijn burgers. De waarde van gastvrijheid, de waarde van ontvankelijkheid voor nieuwe leden, gaat verloren als de gemeenschap de eigen waardigheid nog amper ervaart. Er is een chronisch tekort aan wij-gevoel. Daar ligt de diepere oorzaak van de huidige misère. De huidige algehele xenofobie en de ruimte in het bijzonder voor het onbeschaamd kleineren van vluchtelingen en asielzoekers is ontstaan door een chronische leegte aan collectiviteit.