Populisme verstoort het feest van de Europese democratie

Afgelopen zondag – ik reis af naar Boekarest, waar het Amsterdamse Concertgebouworkest het slotconcert uitvoert van het Enescu-festival, het grootste klassieke muziekfestival van Oost-Europa en opkomend als gedegen concurrent van de West-Europese festivals. In de paleiszaal in Boekarest, die dubbel zo groot is als het Concertgebouw zelf, zijn alle ruim 4000 tickets verkocht en zitten de trappen en gangpaden vol met musici van andere concerten – de verwachtingen zijn hooggespannen, het publiek uitgelaten binnen de etiquette van de klassieke muziek. Wat volgt is een uitbundig muzikaal Europees feest; het grootste enthousiasme wordt geuit na Enescu’s Roemeense rapsodie, een spectaculair stuk dat een belangrijke rol speelde bij de eenwording van Roemenië.

De volgende ochtend ben ik op de terugweg richting Transsylvanië en realiseer ik me dat er nog maar 80 km aan snelweg ontbreekt om rechtstreeks van Boekarest naar Amsterdam te kunnen rijden – aan een moeilijk stuk door de Karpaten wordt hard gewerkt om de aansluiting te maken tussen het deel van Roemenië dat buiten de Karpaten ligt en West-Europa. Ik tel, net als de avond ervoor, de zegeningen van Roemeniës integratie in de Europese Unie.

Maar tegelijkertijd komt er twijfel op – gaan we het halen, of wordt de Europese integratie op de valreep ingehaald door het populisme? Een foto-finish van deelnemers die in tegengestelde richting op de finishlijn afgaan. Roemenië bevindt zich in een uiterst precaire financiële en politieke positie. De corrupte socialistische PSD is weliswaar gedecimeerd bij de laatste verkiezingen, maar het populisme was dicht bij een overwinning. Er werd in Roemenië en Europa opgelucht ademgehaald toen de pro-Europese Dan president werd en de liberaal Bolojan als premier aanstelde, maar de problemen zijn hardnekkig. Naast corruptie bevindt zich in de erfenis van de vorige regeringen, die via overspending de kiezers aan zich trachtten te binden, een begrotingstekort van 10% en strikte aanwijzingen van de EU om de financiën onder controle te krijgen en de transparantie van de overheidsuitgaven beter te waarborgen.

De zorgvuldige aanpak van corruptie kost echter tijd, en ondertussen moet er bezuinigd worden – bezuinigingen waarover Roemenië opnieuw diep verdeeld is. De populistische partij AUR en de messianistische leider Georgescu (hoewel aangeklaagd voor pogingen tot omverwerpen van de rechtsstaat) stellen ondertussen dat alleen zij schoon schip zouden kunnen maken. Hun retoriek van versimpeling baseert zich op termen als bijltjesdag, afrekeningen en omverwerpen van de macht, en is mateloos populair onder dat deel van het electoraat dat zich uitgesloten voelt van de vooruitgang – met name de Roemenen die in het buitenland ongeschoold werk verrichten en het Roemeense platteland. Net als een deel van de beter opgeleiden die gefrustreerd zijn dat ze in het cliëntelistische systeem niet op waarde geschat worden.

Zo is de spanning om te snijden. Krijgt premier Bolojan genoeg steun of treedt hij terug, wat de weg vrij zou maken voor de populisten? In dat geval is de verwachting dat de EU geen nieuw uitstel verleent voor de hervormingen en Roemenië afglijdt naar uitstel van betaling, afwaardering door de financiële ratinginstituten van BBB- naar junkstatus, met alle ellende van dien...

In de concertzaal van de elite is het dus nog feest, maar in de catacomben is het razen van de populistische sloopkogels te horen, zoals overal in Oost-Europa. In elk land van het voormalige Warschaupact is de situatie anders, maar de rode lijn is dat de gehele oostflank van de EU euro-sceptisch dan wel ronduit anti-EU dreigt te worden. Polen en Slowakije hebben uiterst rechtse presidenten, dan volgt Orbán in Hongarije, en wat nu op het spel staat zijn de laatste pro-Europese landen grenzend aan Oekraïne – Roemenië en Moldavië, Moldavië dat vroeger bij Roemenië hoorde en het Roemeens als officiële taal heeft, maar uitdrukkelijker tot de Russische invloedsfeer behoorde.

Dat we in de ideologische vuurlinie liggen, is goed te voelen. Het lijkt wel een spel “de vloer is lava”. Er is geen enkel onderwerp dat niet explosief is geworden; met het vinden van een common ground houdt niemand zich meer bezig. Met twee oorlogen dichtbij, Amerika dat stikt in haar eigen tegenstellingen en een politieke moord, China dat een alternatief machtsmodel nastreeft en Oost-Europese (ex-)leiders probeert in te palmen, Russische militaire provocaties in het luchtruim en ongefundeerde beschuldigingen van verkiezingsfraude en geconstrueerde juridische processen – nergens zijn we het meer over eens, nergens is het meer veilig.

In Moldavië is de situatie eenduidiger dan in Roemenië: daar zijn de kampen openlijk verdeeld in pro-Rusland en pro-Europa, en de Moldavische regering treedt op tegen beïnvloeding van buitenaf door valse accounts op sociale media en fakenews hard aan te pakken. Maar voor de verkiezingen van aankomende zondag houdt het pro-Europese kamp in Roemenië en Moldavië de adem in – zal Maia Sandu met haar pro-Europese koers stand weten te houden?

In Roemenië bedient het Russische trollenleger – maar wie weet, misschien niet alleen zij – zich ondertussen van een veel diffusere strategie, waarbij religie, de oorlog in Oekraïne, corruptie en het genderdebat de belangrijkste speerpunten zijn. Ik heb hier meerdere accounts op sociale media zodat in mijn newsfeeds niet alleen nieuws verschijnt dat past bij mijn overtuiging, en de hoeveelheid fakenews is overweldigend – en effectief, in de zin dat menigeen zich laat verwarren.

Filmpjes over troepenopbouw (elders) die zouden bewijzen dat de EU koste wat kost de oorlog wil voortzetten en uitbreiden. Over EU-voorzitter Von der Leyen, waarin ze onophoudelijk beschuldigd wordt van corruptie in een vaccinschandaal (wat haar tot een van de meest gehate figuren in Oost-Europa maakt, terwijl we in West-Europa zelden iets spraakmakends over haar horen). Zo hebben ze een mooi cluster uitgedacht: corruptie, covid en het totale morele verval van de Europese Unie, met als duidelijkste uiting de opkomst en “verspreiding van homoseksualiteit en gendertwijfel”. Filmpjes over de partner van president Macron passen hier ook in als populair onderwerp, evenals de moord op Kate Middleton en haar vervanging door een dubbelganger – als u het nog niet wist! Dit cluster van fakenews is de moeder aller complottheorieën en slaagt erin alles in twijfel te trekken. En de laatste dagen lopen de tijdlijnen op TikTok weer helemaal vol met triomftochten van Georgescu – nota bene filmpjes van oude publieke optredens, die met behulp van AI zijn opgepimpt.

Oost-Europa kent een ander medialandschap dan in het Westen: televisiezenders zijn overwegend commercieel en politiek gebonden, en steeds meer mensen informeren zich alleen nog via TikTok en Facebook. De bubbles zijn zo waterdicht gescheiden, de tegenstellingen zo scherp en de meningen zo verhard dat je uit moedeloosheid soms fatalistisch wordt en je terugtrekt uit het debat – “dan moet je het zelf maar weten, wie niet horen wil moet maar voelen”, in het vertrouwen dat de wal het schip zal keren, je je tegelijkertijd afvragend tegen welke kosten. Zelfs kan je het gevoel bekruipen dat het populisme alleen met harde hand te keren zal zijn, maar op hetzelfde moment weet je dat dat geen optie is...

Onze enige kans op vrede ligt in een paar keer diep ademhalen, een stap terug doen en ons bewuster worden van wat zich in het andere kamp afspeelt – en dan, ondanks alles, de communicatie aangaan. Want er is natuurlijk wel een common ground: de toekomst van onze kinderen - alleen is de interpretatie van hoe die veilig te stellen totaal verschillend en vooral geleid door angst. Het ene kamp vreest dat we teruggaan in de tijd (hoe ver terug is dan nog even de vraag – terug naar het fascisme, naar de middeleeuwen of direct door naar de prehistorie?). Dat rechten ons ontnomen gaan worden, onze vrijheid beperkt, dat we in een totalitair bestel belanden. Het andere kamp is daarentegen bang dat de vooruitgang tot moreel verval leidt – en wat is er belangrijker dan ons zieleheil? Zij trappen dus op de rem van religie, familiewaarden en nationale tradities. Morgen bespreek ik in deel twee van dit artikel als voorbeeld een concreet splijtvlak in Oost-Europa: het LHBTQ+-debat. Glad ijs, maar onontkoombaar als discussiepunt en door iedereen uit angst vermeden.

Want er staat te veel op het spel, zoals we ook in Amerika steeds duidelijker kunnen zien. Ondermijning van de rechtsstaat en minachting van de wetenschap tasten het fundament aan van de westerse samenleving. In Hitler-Duitsland werd in elk geval de wetenschap nog serieus genomen. Met de onthierarchisering van de mening van het individu die we nu zien, waarbij een ongefundeerde mening net zoveel waard is als een wetenschappelijk gevormde mening, komt onderwijs in de breedste zin onder druk te staan – inclusief musea, bijvoorbeeld. Op het gebied van kunst is een stap zoals in Hitler-Duitsland eenvoudig gemaakt – te vooruitstrevende kunst kan zomaar tot entartet verklaard worden. De populistische partijen hebben de uitvoerende kunsten allang tot linkse hobby verklaard, dus ik voorzie dat het Concertgebouworkest alleen nog in Amsterdam te horen zal zijn, waar ze zich alle varianten van het Wilhelmus eigen maken, en het Radiokamerorkest van Boekarest zich verder zal wijden aan Enescu op basis van onbetaald vrijwilligerswerk.

Maar ik wilde me niet door angst laten leiden, vandaar dit pleidooi voor bewustwording en communicatie. Want het lijkt me zinloos de interne validiteit van onze eigen bubble te blijven versterken door argumenten en logica. Beter doen we de andere bubble een handreiking. Want terwijl we aan onze waarheid vasthouden en hun onwaarheden blijven benoemen, kunnen we ze toch op z’n minst verzekeren van het feit dat ze voor ons niet bang hoeven te zijn. En dan moet het toch niet zo moeilijk zijn om de kernwaarden van het christendom – naastenliefde en vergeving – te combineren met een verlichte methode van waarheidsbepaling, gebaseerd op duizenden jaren Europese filosofie en de offers die generaties voor ons gebracht hebben voor wetenschappelijke vrijheid. Zodat onze kinderen in een vrij Europa muziek zullen blijven maken en beluisteren, in een Europa waar nationale tradities blijven bestaan maar ook gewerkt wordt aan een Europese identiteit, met alle kunst en geschiedenis die ons verbinden – als waardig alternatief tegenover de Chinese controlestaat of de Amerikaanse... nou, zegt u het maar!

Dit artikel is ook gepubliceerd in het Roemeens op Republica.ro.

Mijn cultureel-activistische campagne op TikTok – Olandezul din Carlibaba – is gehackt en uitgeschakeld, maar nog wel op YouTube te zien!