‘Pragmatisch pacifisme’ als alternatief voor de wapenwedloop die dood en verderf zaait

Er komt de laatste tijd van alle kanten veel oorlogstaal op ons af. NAVO-chef Rutte ziet de Russen al aankomen als we ons niet snel krachtiger bewapenen. In de EU gaan stemmen op om maar liefst het astronomische bedrag van € 800.000.000.000 in de komende 5 jaar aan bewapening uit te geven om ons zogenaamd te beveiligen.

Het ziet ernaar uit dat deze geluiden, door angst ingegeven, op instemming van de bevolking kunnen rekenen. En hoewel bij ons naast PAX een nieuwe vredesgroep, De Nieuwe Vredesbeweging, is opgericht die belooft een “publieke dialoog over alternatieven voor militair geweld te willen bevorderen”, wordt van het anti-oorlogssentiment toch weinig vernomen. Van een echt pacifistisch geluid is nog bijna geen sprake. Voorstanders van geweldloze weerbaarheid worden in de discussies meestal belachelijk gemaakt en snel weggezet als naïevelingen.

Pacifistische idealen zijn volgens Pascal Vanenburg weliswaar waardevol, zoals hij onlangs opmerkte, maar worden alleen “beschermd door militaire paraatheid.” [‘De grenzen van het pacifisme’, joop.nl, 15.03.2025] Dat maakt het pacifisme geheel afhankelijk van militarisme, terwijl ik echt geloof dat pacifisme juist de weg uit de militarisering kan wijzen.

Wim Jansen vraagt zich af wat je kan doen als een sterk leger je land binnenvalt, waarbij hij denkt aan de oorlog om Oekraïne en hij antwoordt daarop:

“Ik zou, denk ik, kiezen voor een pragmatisch pacifisme, om de doodeenvoudige reden dat dit gewapende, maar uiteindelijk kansloze verzet al die Oekraïense slachtoffers en tranen niet rechtvaardigt. Een heel land en volk wordt aan flarden geschoten […..] Als ik deze verschrikking in ogenschouw neem, ben ik geneigd om te zeggen: ‘Ga je gang dan maar, Vladimir, als je er zo gelukkig van wordt om je ideologie van de Russische ziel koste wat kost door te drukken. Maar reken er wel op dat, zodra je je heerschappij over dit land gevestigd hebt, ik me geestelijk zal verzetten binnen de ruimte die mij fysiek wordt geboden.’ [‘Pacifisme en geweldloos verzet’, Ongrond, 09.03.2022]

Deze benadering vindt steun in een recente studie van Erica Chenoweth. Zij laat in een zeer degelijke en goed gedocumenteerde studie zien, dat geweldloze weerstand (civil resistance) de afgelopen 100 jaar, in tegenstelling wat meestal wordt gedacht, meestal effectiever is dan gewapend verzet. Ze laat ook zien dat geweldloze weerbaarheid meer inhoudt dan protest-demonstraties. Het gaat om methoden van non-coöperatie, zoals stakingen en het creëren van nieuwe economische en politieke instituties. Hierdoor werden progressieve veranderingen en democratiseringsprocessen op gang gebracht. [Civil Resistance. What Everyone Needs to Know, 2021 / Ned. vert.: Vredelievend verzet. Hoe een kleine minderheid de wereld kan veranderen, 2023]

Zij geeft onder meer het klassieke voorbeeld van het verzet in India tegen de Britse kolonisator waartoe Gandhi opriep. In 1930 culmineerde dat in de gedenkwaardige Zoutmars, waarbij de wandelaars zelf zout wonnen, terwijl dat officieel verboden was, een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid

Zij vertelt ook van het standvastige Noorse verzet van onderwijzers tegen de nazificering  van het schoolsysteem, dat de Noorse zetbaas van de Duitsers Quisling tot wanhoop dreef. Uiteindelijk moest hij zijn poging tot nazificering opgeven, omdat hij bang was zijn noodzakelijke legitimiteit onder Noorse bevolking te verliezen.

Zij laat zien hoe Hitler en zijn generaals door het ongewapende verzet in de bezette landen in grote verlegenheid gebracht werden en dat hij heel goed besefte, dat het besturen via louter geweld zijn grenzen kent.

Ik denk dat we met deze kennis over de potenties van geweldloze weerbaarheid we wel min of meer verplicht zijn een dialoog aan te gaan die pragmatisch pacifisme als reële mogelijkheid wil onderzoeken. De moderne oorlogsvoering met haar massavernietigingswapens maakt zoveel slachtoffers aan doden, gewonden en getraumatiseerden, dat het de moeite loont om een lans te breken voor deze vorm van vreedzaam verzet.