Pro-EU of confrontatie met Brussel; alles hangt af van Poolse verkiezingsuitslag

De presidentsverkiezingen van mei-juni 2025 zijn meer dan de traditionele strijd tussen PO en PiS.

De presidentsverkiezingen in Polen op 18 mei 2025, met een mogelijke tweede ronde op 1 juni, vormen een cruciaal moment om het lang bestaande duopolie van Burgerplatform (PO) en Recht en Rechtvaardigheid (PiS) te doorbreken. Onder de dertien kandidaten liggen in de peilingen voor: Warschau’s burgemeester Rafał Trzaskowski (Burgerplatform), historisch onderzoeker Karol Nawrocki (Recht en Rechtvaardigheid) en Sławomir Mentzen (Confederatie), die het traditionele “kiezers van verzet” vertegenwoordigt dat elke vijf jaar opduikt. Szymon Hołownia (Polen 2050) met zijn centristisch-rechtse profiel kan bovendien stemmen weghalen bij zowel PO- als PiS-kiezers, wat de breuk met het oude politieke bestel nog versterkt.

Hoewel de Poolse president slechts beperkte bevoegdheden heeft - hij is opperbevelhebber van de strijdkrachten en beschikt over een vetorecht dat door drie vijfde van het Sejm kan worden geneutraliseerd - blijft zijn symbolische rol en vetomacht van groot gewicht. De campagne is geënsceneerd door een reeks debatten, waarvan de meest besproken werd uitgezonden door TVP (de enige publieke omroep in Polen), TVN en Polsat, officieel georganiseerd door het team van Trzaskowski; TVP stelt echter dat het enkel het signaal verzorgde en niet de organisator was.

Historische wortels van het presidentschap
Het ambt van president van de Tweede Republiek Polen ontstond in 1918 met de jonge staat. Gabriel Narutowicz, de eerste president, werd al vijf dagen na zijn aantreden vermoord, en Stanisław Wojciechowski trad in 1926 af na de staatsgreep van Piłsudski. Tot 1939 werd het presidentschap bekleed door Ignacy Mościcki, gesteund door de zogenaamde Sanacja - een politieke groep die was opgericht door soldaten die Józef Piłsudski steunden (een nationale held en een van de grondleggers van de Poolse onafhankelijkheid). Tijdens de Volksrepubliek (1944-1989) bezat de Raad van State formeel de macht, terwijl de feitelijke controle bij de eerste secretaris van het Centraal Comité van de PZPR lag (KC PZPR). Na de omwenteling van 1989 keerde het directe verkiezingssysteem terug: general Wojciech Jaruzelski diende als overgangspresident, en in 1990 werd Lech Wałęsa uit vakbond Solidariteit (Solidarność) democratisch verkozen.

De kandidaten en het doorbreken van het duopol
De officiële kandidatenlijst telt dertien namen, maar de echte strijd concentreert zich op vier persoonlijkheden. Rafał Trzaskowski, de conservatieve liberaal-pro-EU burgervader van Warschau, geniet rond de 31% steun. Karol Nawrocki, conservatief historicus en hoofd van het Instituut voor Nationaal Herinnering, staat op circa 24%. Sławomir Mentzen van de Confederatie vertegenwoordigt steeds weer het “kiezers van verzet” met zo’n 12% van de stemmem. Szymon Hołownia (8%) van Polen 2050, met zijn centristisch-rechtse koers, kan zowel PO- als PiS-kiezers aanspreken, wat een unieke kans biedt om het langjarige monopolie van beide partijen te doorbreken.

Adrian Zandberg en Magdalena Biejat: de linkerzijde
Adrian Zandberg en Magdalena Biejat richtten in mei 2015 samen de linkse partij Razem op, met een sociaal-democratisch en progressief programma. In november 2024 splitste Razem: verschillende afgevaardigden in de Sejm en alle senatoren verlieten de partij en voegden zich bij de Nieuwe Linkse fracties in beide kamers. Daardoor telt de parlementaire linkerzijde nu twee kandidaten (Zandberg en Biejat) met een politiek programma dat voor circa 70-80 % samenvalt. Beiden scoren 5-7% in de peilingen.

Beperkte bevoegdheden van de president
De Poolse president vervult vooral een ceremoniële en vertegenwoordigende rol: hij is de formele opperbevelhebber van de strijdkrachten, benoemt de hoogste generaals en verleent militaire rangen, terwijl het daadwerkelijke defensiebeleid door de regering wordt gevoerd. Zijn krachtigste instrument is het recht op veto tegen wetten van het Sejm, maar dat veto kan met een drie-vijfde meerderheid in het Sejm ongedaan worden gemaakt. Daarnaast kan de president referenda uitschrijven, het parlement bijeenroepen en de minister-president benoemen, maar hij heeft geen zelfstandig initiatiefrecht voor wetgeving.

Dynamiek van de huidige campagne
De campagne wordt gedomineerd door intensieve regionale bezoeken, themadebatten en een sterke online aanwezigheid om jongere kiezers te bereiken. Er is veel discussie over mogelijke buitenlandse inmenging en de transparantie van campagnefinanciering: de Kiesraad heeft al boetes opgelegd wegens onvolledige rapportages. Een centraal moment was de gezamenlijke liveshow op 11 april, uitgezonden via TVP (de enige publieke omroep in Polen), TVN en Polsat (de twee grootste privé omroepen), formeel georganiseerd door team van Trzaskowski - TVP stelt dat het slechts de uitzendrechten verzorgde en geen organisator was. Eerdere debatten bij TV Republika en Super Express leidden eveneens tot vragen over gelijke mediatoegang en de regels van het debat, wat de discussie over mediapluralisme verder aanwakkert.

Betekenis voor de Europese Unie
De keuze voor een pro-EU president zal bepalen of Polen blijft optreden als een betrouwbaar “pro-Brussel” lid van de EU, of een meer confrontatiekoers vaart. Een sterke band met de Europese instellingen is cruciaal voor het vormgeven van rechtsstatelijke hervormingen en de invulling van het post-2027 EU-budget, inclusief het conditionaliteit mechanisme voor toegang tot herstel- en weerbaarheidsfondsen.

Polen vervult ook een brugfunctie binnen NAVO-verband en in de opvang van Oekraïense vluchtelingen, en de president kan de toon zetten in de bilaterale samenwerking met landen als Duitsland en Frankrijk. Zijn prioriteiten op het gebied van energietransitie en defensiesamenwerking zullen mede bepalen hoe snel de EU haar gezamenlijke ambities op het vlak van klimaat, veiligheid en marktintegratie kan verwezenlijken.

Wat nu?
De presidentsverkiezingen van mei-juni 2025 zijn meer dan de traditionele strijd tussen PO en PiS: ze bieden voor het eerst in twee decennia een reële kans om het geijkte politieke bestel te herijken. Met een zichtbaar “kiezers van verzet”, een sterk profiel van centristisch-rechts onder leiding van Hołownia en twee linkse kandidaten (Zandberg en Biejat) met vrijwel identieke programma’s, kan de nieuwe president de koers van zowel binnenlands beleid als de positie van Polen in Europa ingrijpend beïnvloeden.