Roxane van Iperen roept op tot het creëren van waarden voor onze uitgeholde democratie

Met Eigen planeet eerst levert Roxane van Iperen een overtuigend essay af. Daar waar ze met haar eerdere maatschappelijke essay Eigen welzijn eerst nogal eens zwalkte en over verschillende onderwerpen nogal linksige aannames deed zonder dit verder kritisch te onderzoeken, heeft ze nu haar vizier scherp afgesteld. Vragen van haar kinderen over onze collectieve onmacht om vanuit het huidige systeem de klimaatcrisis te bestrijden, zette Van Iperen aan om meer te doen dan ze nu doet, verder te kijken, vragen te stellen, haar eigen overtuigingen onder de loep te nemen. En dat resulteert in een sterk en evenwichtig geschreven essay dat als uitgangpunt kan dienen voor iedereen die onze toekomst en die van onze planeet aan het hart gaat en hierover met elkaar in gesprek wil gaan. Misschien zijn er mensen die dit willen organiseren.

Haar analyse van de huidige stand van zaken van onze democratie is misschien niet nieuw, maar wel sterk en origineel uitgewerkt. Het denkpad van Van Iperen heeft overeenkomsten met die van Ad Verbugge in zijn boek De Gezagscrisis, waarvan hier mijn recensie, maar ook met mijn eigen artikelen over dit onderwerp op dit forum. Alleen hoe het nu verder moet, daar is wellicht een mening van verschil. Dat hoeft geen probleem te zijn, want volgens van Iperen dient haar essay geen ander einddoel dan het ontsluiten van nieuwe denkpaden. Ik neem haar uitnodiging bij deze van harte aan.

Van Iperen neemt in Eigen planeet eerst de lezer mee in hoe de democratie zijn waarden al decennialang verloochent en heeft ingeruild voor de waarde-loze uitgangspunten van het neoliberalisme. Met Trump en de opkomst van extreemrechts in verschillende landen van Europa is nu de volgende fase aangebroken. Waar die afbraak eerst nog verborgen en deels onbewust plaatsvond, wordt deze staatsgreep, zoals Van Iperen het noemt, nu openlijk en bewust gepleegd en uitgedragen. De democratie wordt verder afgebroken en ingeruild voor een alleenheerschappij met neoliberale uitgangspunten.

Waar het neoliberalisme vanaf de jaren 80 een steeds groter verschil veroorzaakte tussen de winners en de losers van onze maatschappij, de zwakkeren zag als kostenpost en aan hun lot overliet (wat Van Iperen genadeloos laat zien in het Engelse voorbeeld van de Grenfell-toren wat zij noemt een verticale opslag voor de armen), worden deze losers zoals migranten en uitkeringsgerechtigden in het extreemrechtse gedachtengoed van Trump en Wilders tot zondebok gemaakt van alle ellende. Een sterk staaltje blaming the victim.

Wat ik vooral sterk vind, is dat Van Iperen het romantische beeld van de democratie, maar ook van het afbraakbeleid van Trump genadeloos onderuithaalt. Wat je namelijk in de vele discussies die op dit moment worden gevoerd op bijvoorbeeld Linkedin vooral ziet is dat vele lieden zowel de democratie (Europa) als de autocratie van Trump veridealiseren en dit ideaal met hand en tand verdedigen. De blinde vlek van de verdedigers van Europa is dat er hier geen sprake is van eenheid en zuivere vorm van democratie, maar dat deze al bijna een halve eeuw is bezet en overgenomen door het neoliberalisme. En deze ideologie van eigen belang eerst de democratie en zijn waarden langzaam maar zeker heeft uitgehold. De blinde vlek van de Trump-aanhangers is dat hij dan wel de corrupte regels van de democratie onderuithaalt, maar dat niet doet vanuit de intentie om iets goeds te doen voor burgers. Maar enkel om het neoliberalisme te versterken, de eigen macht te vergroten en de scheiding tussen rijk en arm nog groter te maken. Zo ontstaan er kampen die elkaar bestrijden, maar niet dichter bij elkaar komen.

Van Iperen fileert beide ideaalbeelden en laat ons achter met een harde, maar realistische werkelijkheid. Een samenleving die weliswaar gebaseerd is op een democratisch gekozen machtsstructuur met in de grondwet vastgestelde democratische waarden, maar die langzaam maar zeker is uitgehold door een neoliberale economie die als basis het uitgangspunt heeft van eigenbelang eerst. En waarvan nu het kantelpunt is bereikt dat de democratie en zijn waarden aan de gegeven vrijheid ten onder gaat, omdat kiezers hun lot in handen leggen van een alleenheerser, in plaats van zelf de verantwoordelijkheid te nemen. Een verantwoordelijkheid die ze door hetzelfde systeem stap voor stap door alle geld en controle gestuurde protocollen en regelgeving is afgenomen.

We zijn met z’n allen in de fuik, in de vernauwing van het systeem terecht gekomen. Ook al wordt dit door velen nog niet gevoeld en ontkend. Omdat, zoals van Iperen het scherp neerzet, mensen die een redelijk goed bestaan leiden geneigd zijn weinig bezig te zijn met het systeem waarin ze leven en de specifieke kenmerken en details daarvan, omdat het voor hen functioneert; ze halen zich niet constant open aan de scherpe randen ervan. Het systeem past hun als een mooi huis, ze leven er comfortabel in, ze hebben er alle bewegingsvrijheid, het is er warm en er is voldoende te eten en te drinken. Niet zelden bekleden ze een goede positie binnen het systeem en zullen ze weinig redenen zien om verandering na te streven.

Van Iperen eindigt haar essay met het begin van het beroemde gedicht van de Welshe dichter Dylan Thomas;

Do not go gentle into that good night,
Old age should burn and race at close day;
Rage, rage against the dying of the light.

(Ga niet zachtaardig die goede nacht in. De ouderdom moet laaien en razen bij het vallen van de dag. Raak, raak in woede over het sterven van het licht)

Als ik de vernauwing die Van Iperen schetst tot me door laat dringen, dan raakt me dat. Het maakt me boos en doet me pijn vanuit mijn betrokkenheid met de wereld. Het raakt mijn gevoel dat we met z’n allen in de fuik terecht zijn gekomen van het neoliberale materialisme. Ik kom notabene uit een rood nest en ben dus boos op de linkse middenpartijen die vanaf de jaren 80 kritiekloos zijn meegegaan met de neoliberale ideologie van eigenbelang en hun sociaaldemocratische wortels of veren, zoals de voorman van de PvdA Wim Kok toen zei, hebben losgelaten. Maar ik ben ook boos op onszelf als burgers dat we ons in slaap hebben laten sussen en maar achter de materialistische wortel van het neoliberalisme blijven aanlopen, onze morele en menselijke waarden te grabbel gooien en de schade die het systeem veroorzaakt, afschuiven op anderen en de natuur.

We kunnen die vernauwing en klem waarin we zitten, blijven ontkennen, maar we kunnen deze ook aankijken in de spiegel die Van Iperen ons voorhoudt. Dan wordt deze vernauwing wellicht de ingang voor het vinden van een uitgang, een oplossing vanuit een nieuwe structuur. Waarbij authenticiteit, autonomie, maar ook diepe verbinding met elkaar en de wereld om ons heen de hervonden waarden worden voor een nieuwe samenleving. Eerst vanbinnen, dan van buiten. Er is geen andere weg. Deze waarden kunnen alleen van binnen gevoeld en ervaren worden en daardoor een ankerpunt worden. Dat is kwetsbaar. Daarom zal dat nieuwe ankerpunt, eerst individueel, daarna collectief in de onderstroom dienen te rijpen voordat het boven de grond kan komen. Opdat het niet vertrapt wordt als een jong plantje door de meedogenloze laarzen van het onmenselijke leger van de vertegenwoordigers van het neoliberalisme.

Het punt is dat als ik geraakt word, het mijn hart raakt, waar mijn liefde zit voor de mens en de wereld. Het durven toelaten van de benauwdheid van het systeem brengt me bij mijn hart, precies de plaats waar de waarden zetelen waarnaar we op zoek zijn. We zullen dus de sprong naar ons hart, ons gevoel moeten maken, willen we de machtsstructuur waar we in vastzitten, doorbreken. In mijn hart – en niet in mijn hoofd, niet in de materialistische wetenschap waar mensen vaak ook bij zweren en een ideaalbeeld van maken, niet in intellectuele uiteenzettingen en ideologieën - vind ik de menselijke waarden en vindt de verandering, de transformatie plaats die nodig is om de samen-leving opnieuw vorm te geven. Dankzij de vernauwing, anders was ik nooit naar binnen gegaan. Mijn hoop is dat deze transitie al gaande is, dat er in het onzichtbare door miljoenen mensen wereldwijd hard wordt gewerkt aan een nieuwe wereld die als er genoeg volume is gemaakt, zichtbaar wordt. Als de zon na een lange periode van regen. Het licht zal niet sterven, maar opnieuw geboren worden.