Sancties zijn ook bedoeld als moreel wapen

Als een land grondrechten met de voeten treedt, zoals Wit-Rusland, kunnen andere landen sancties toepassen. Bijvoorbeeld handel met het betreffende land verbieden en/of vertegenwoordigers op een zwarte lijst plaatsen. De wetenschap is verdeeld over de effectiviteit van zulke sancties. Sancties verharden het internationale klimaat omdat de grootmachten China, Rusland, Europa, de VS zelden op één lijn zitten. Veranderingen blijven dan vaak uit. Sancties tegen Wit-Rusland? Rusland werpt zich op als bevriend bondgenoot van de Wit-Russische leider Loekasjenko en verscherpt daarmee de internationale verdeeldheid. Rusland zal zich bijvoorbeeld ook nimmer vanwege de behandeling van de Oeigoeren achter een sanctiebeleid richting China scharen omdat de Russische gasleveranties naar dat land miljarden opleveren.

Economische sancties treffen op zich ook de burgerbevolking die dan weer de noodzaak voelt om achter de leider te gaan staan. Ook kan het betreffende land zelf weer sancties invoeren, zoals bijvoorbeeld de Russische sanctie in 2014 betreffende Nederlandse landbouwproducten.

Blijft over de betekenis van de sancties. Hier komt de publieke moraliteit om de hoek kijken.

Bij schending van mensenrechten of de aantasting van democratische instituties kan de wereld niet wegkijken. Ook al spelen geopolitieke belangen een rol – die bij een zwijgen gediend zouden zijn – bij de schending van fundamentele waarden mag de internationale gemeenschap niet zwijgen en zal men maatregelen moeten treffen. Inderdaad voor een belangrijk deel hebben deze maatregelen ook een symbolische waarde. De internationale gemeenschap onderstreept in zijn sanctiebeleid deze waarde en geeft daarmee een belangrijk signaal af aan delen van de bevolking die in het betreffende land tot verzet komen. En aan de eigen bevolking: op grond van deze waarde willen wij namens u politiek bedrijven, dichtbij en veraf.

Het ruime onthaal dat de Wit-Russische oppositieleider Svetlana Tichanovskaja  in Nederland en Europa krijgt – inclusief de steun aan haar oproep om te komen tot sancties – laat zien dat het benadrukken van fundamentele waarden om externe en interne redenen erg belangrijk is.

Vanuit geopolitiek standpunt lijkt een meer pragmatische benadering van sancties in opkomst te zijn. In een artikel in de NRC van afgelopen weekend lijkt Haroon Sheikh een voorstander daarvan te zijn, waarbij de in zijn ogen ‘makkelijke sancties’ maar beter achterwege kunnen blijven. Haroon Sheikh is senior wetenschapper bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en docent filosofie aan de VU. In grote lijnen komt deze benadering neer op een geopolitiek schaakspel: trek bijvoorbeeld de Wit-Russische leider iets naar je toe (door een gesprek met hem te beginnen) waarmee je een wig kan drijven tussen het land en zijn grootste steunpilaar, in dit geval Rusland. Of speel de kaart via Poetin: stel een top voor om samen met Rusland het leiderschap van Wit-Rusland te bespreken. In alle nuchterheid verwacht de schrijver niet dat Rusland positief daarop reageert maar Poetin moet zich wel vereerd achten, hetgeen mogelijk kan bijdragen tot verandering. Hetgeen weer in deze redeneertrant leidt tot een verwijdering tussen Rusland en Wit-Rusland.

Wat is de reden om op deze, naar mijn observatie bijna cynische wijze met de achterliggende maar fundamentele waarden om te gaan? Haroon Sheikh stelt dat we leven in een ambigue (dubbelzinnige) wereldorde en wil je wat bereiken dan ‘moeten we het spel van de ambigue wereldorde leren spelen.’ Het spel is vooral gericht op ‘het uitspelen van het ene problematische regime tegen het andere.’

Mijn bedenking is niet zozeer dat de schrijver het spel van de macht verkiest dat op ondoorzichtige gronden gespeeld moet worden. Veeleer vind ik het problematisch dat deze wetenschapper geen rekenschap aflegt omtrent de in het geding zijnde democratische waarden. Mag in het spel een kritische journalist geofferd worden? Kunnen we de dood van de MH17-slachtoffers terzijde schuiven omdat Rusland belooft meer landbouwproducten af te nemen? En hoe speel je het spel naar ons als burgers toe? Wordt geopolitiek een definitieve zaak tussen de hoofdkantoren van de wereldmachten, daarbij gesteund door een kleine groep experts?

Welke plaats wordt daarbij ingenomen door de burgers van die landen? Een ambigu spel is niet transparant en kan geen pottenkijkers gebruiken. En zeker geen pottenkijkers die sancties eisen. En hoe hou je in dit afgesloten spel de hackers op afstand? Wellicht doen zij mee zonder dat de geopolitieke hoofdkantoren daar weet van hebben.

Het is te hopen dat de WRR het gesprek aangaat met zijn wetenschapper om antwoorden te vinden op bovenstaande vragen. Sancties zijn immers nodig om de waarde van fundamentele rechten niet te verhullen. Ik moet er niet aan denken dat de pragmatisch-cynische benadering deel wordt van een advies aan de regering. Wordt nu alom gepleit voor een nieuwe democratische bestuurscultuur in Den Haag, krijgen we op een later moment het pleidooi om het lot van onze wereld in handen te leggen van een nieuw pokerspel.

Geopolitiek is gebaat bij het publieke vertrouwen in het streven naar een rechtvaardige wereldorde. Internationaal wetenschapper Dominique Moïsi schrijft in zijn boek De geopolitiek van emotie dat boven alles het perspectief van de hoop daarbij leidend is, na het achterlaten van de emoties angst en vernedering. Wellicht doet Haroon Sheikh er goed aan dit boek te raadplegen. Het boek is in 2009 gepubliceerd maar inspireert de burger in 2021 – mede vanwege de internationale verhoudingen rond corona – om gesteund door zijn of haar verbeelding de weg van het cynisme niet op te gaan.