Schaamte: dé voedingsbodem van Make America Great Again

Het handelen van de president van de Verenigde Staten, Donald Trump, wordt door velen bestempeld als ‘schaamteloos’. Niets is minder waar. We struikelen over symptomen die kenmerkend zijn voor schaamte. Amerikanen kozen Trump om op agressieve wijze het hoofd te bieden aan de schaamte die hen teistert.

Zo’n drieduizend jaar geleden werd een scheppingsverhaal opgetekend, dat het begin vormt van het boek Genesis waarmee de Bijbel opent. Al dan niet meer of minder letterlijk gelezen, het verhaal werpt een verhelderend licht op de wijze waarop president Trump reageert, waaronder op Europa en organisaties als de Europese Unie, de NAVO. 

God schiep de hemel en de aarde, vervolgens de mens: eerst de man, daarna de vrouw. Adam en Eva. Zo lezen we in Genesis. Na het relaas van de schepping verhaalt het Bijbelboek over twee krachtige emoties, namelijk de intense behoefte aan geborgenheid en de heftige pijn die vernedering veroorzaakt. Wanneer geborgenheid gunstige invulling krijgt, brengt dit een paradijselijke voldoening met zich mee. Zo laat de tekening van Adam en Eva in de hof van Eden zien. Wanneer vernedering opdaagt, betekent dit prompt het verlies van dat aards paradijs.

Schaamte
We realiseren ons dit zelden, maar in de Bijbel is Gód de eerste die wordt vernederd. Adam en Eva houden zich niet aan de afspraken die zij met Hem hebben gemaakt. Zij tonen zich onbetrouwbaar. Zíj beschamen Zijn vertrouwen. De opgebouwde geborgenheid wordt opengebroken door de man en vrouw, God wordt opzijgeschoven en zodoende vernederd. Er is voor God geen reden te veronderstellen dat het bij deze ene vernedering zal blijven. Er zouden meer vernederingen kunnen volgen. De uitwerking die deze beschaming op God heeft, is een ongeëvenaarde uitbarsting van woede en geweld: de mens verliest voorgoed het paradijs. Wanneer ‘respect’ niet goedschiks kan worden opgewekt, dan wordt het kwaadschiks afgedwongen.

Hiermee worden de rollen omgedraaid. De verhoudingsgewijs machteloze mensen worden afgewezen door de almachtige God, vrezen wat er nog meer dreigt en, zo vernemen wij daarop expliciet, zij schamen zich. Het schaamtegedrag van de eerste mensen vertoont vertrouwde mechanismen van neutralisering: het afwentelen van fout handelen op een nog zwakkere ander, zichzelf bestempelen als hulpeloos slachtoffer én zich een uitgesproken onderdanige houding aanmeten. De houding die wij doorgaans met ‘schaamte’ associëren.

Macht
In tegenstelling tot de beschaamde God volgt bij de beschaamde mens geen uitbarsting van woede. In tegendeel, de mensen gedragen zich uitgesproken gedwee. De mens lijkt buiten het paradijs toch nog iets aan bescherming van God te verwachten. De hoop op geborgenheid van enige duurzaamheid én, bovenal, de scheve machtsverhoudingen noodzaken om zich volgzaam naar God op te stellen.

Kortom, afhankelijk van onze mogelijkheden en machtspositie ten opzichte van de (veronderstelde) daders zullen we zo agressief mogelijk terugslaan óf ons juist zeer onderdanig gedragen. Gegeven een machtspositie, als die van de Verenigde Staten, dan is schaamte dé brandstof voor (gewelddadige) agressie.

Grondig vernederd
Geen land dat sinds ‘de val van de muur’ in 1989 – het ineenstorten van de communistische Sovjet Unie – zo grondig is vernederd als de Verenigde Staten. Van de verwachting dat de hele wereld een liberaal-democratisch bestel als ‘paradijs’ zou omarmen is in de opvolgende dertig jaar weinig tot niets terechtgekomen; integendeel.

Met een knipoog naar het scheppingsverhaal tekende zich deze vernederende praktijk af. Rusland vrat vruchten van de verboden boom van kennis van goed en kwaad – i.c. het decennialang verachte kapitalisme – en onderwierp zich aan een dictatoriale oligarchie. China, als ware het Lucifer, ontwikkelde zich tot een macht zo groot als het geheiligde Amerika zelf, maar zonder inspraak – laat staan tegenspraak – van haar bevolking. Europa verdomde het om actief het door de VS opgebouwde en beschermde paradijs mede te onderhouden, wist de VS stelselmatig te schofferen met felle kritiek en door de verkoop van onder meer gevoelige IT-kennis aan voornoemde ‘Satan’. Menig islamitisch geschraagde dictatuur bleek een moeras om hopeloos in vast te lopen en tal van extremistische moslim(a’)s wisten het hart van de VS op gewelddadige wijze te doorboren. 

Geschiedenis herschreven
Er bleek helemaal geen ‘einde aan de geschiedenis’ te zijn gekomen, zoals Francis Fukuyama de dominante gedachte in de Amerikaanse wereld verwoordde. Integendeel, de geschiedenis werd herschreven. Dit gebeurde met name door ‘werelden’ die eveneens – hoe verschillend ook – elk een beschaamd verleden en bijkomende schaamte hadden te verwerken: Rusland, China, islamitische dictaturen, alsook Europa. Bij dat ‘herschrijven’ kwam – onvermijdelijk, zo mag duidelijk zijn – (gewelddadige) agressie kijken. Dit is bovenal ten koste gegaan van de ooit almachtig ogende Verenigde Staten. De teloorgang is duidelijk als zodanig ervaren; vandaar de slogan ‘Make America Great Again’.

Schaamtebelevingen en de gewelddadige consequenties ervan zijn geen blinde vlek, zo maakt het duizenden jaren oude Bijbelverhaal duidelijk. In de wereld van grootmachten is ‘agressie’ het antwoord op de schaamte-ervaringen die (de bewoners van) landen hebben te verwerken. Er is wel degelijk een alternatief, zij het meer in het bijzonder op persoonlijk vlak. De Amerikaanse zanger Frank Sinatra vatte dat alternatief in één zin samen: ‘the best revenge is massive success’. Inderdaad is succes en de bijkomende bewondering een belangrijke – en relatief vreedzame – wijze om schaamte-ervaringen te compenseren. Binnen Europa heeft een land als Duitsland hier invulling aan trachten te geven na de Tweede Wereldoorlog. Dit zou eveneens ten dele van China gezegd kunnen worden (tot nu toe).

Egocentrisch en meedogenloos
De Verenigde Staten lijken de afgelopen decennia echter dusdanig beschaamd te zijn dat dit alternatief niet zonder meer zal worden nagestreefd. Om die schaamte te keren en te compenseren geeft het land een uitgesproken agressieve houding invulling. Make America Great Again.

Daarbij komt – eigen aan de reikwijdte van schaamte – het aanhoudende verwijt dat de opgelopen beschamingen zijn toe te schrijven aan ‘de ander’, waaronder (arbeids)migranten en Europa. De hand in eigen boezem steken staat haaks op schaamte. Leidraad is exclusief: “what’s in it for me!” Of wel, schaamte ondermijnt begripvolle empathie, voedt egocentrisch handelen en vertoont geen aarzelingen. In het verlengde van uitgesproken gedecideerd handelen ligt onvermijdelijk: ‘beter ten hele gedwaald dan ten halve gekeerd’ (hoe anders het spreekwoord het ook stelt). Het onderkennen fouten te begaan zou zorgen voor hernieuwde schaamte. Een derde bijkomende karakteristiek van schaamte-ervaringen is, dat deze praktisch diep ‘in de ziel’ snijden en onuitwisbaar zijn. Hierdoor is het verlangen de opgelopen pijn te verzachten even meedogenloos als feitelijk onverzadigbaar – waarvan akte.