Slaven van herinnering

We herdenken, dus we zijn. Althans, dat vertellen we onszelf graag. Herdenken geeft zin aan wat anders zinloos zou zijn: het maakt verlies draaglijk, ordent chaos tot overzichtelijke verhalen, schept een gevoel van gemeenschap. Maar wie schrijft dat verhaal? Wie bepaalt wat we herinneren en vooral wat we vergeten?

In Nederland staan we op 4 mei stil bij ‘onze’ doden. Niet bij álle doden. Dat zou onpraktisch zijn en bovendien verwarrend. Herdenken vraagt selectie, en selectie vraagt regie. Er is een script, zorgvuldig opgesteld en afgestemd, met hoofdrollen voor helden, bijrollen voor het meer het ambigue leed, en figuranten voor wie zich net binnen de marges van herinnering mogen bewegen. En er zijn talloze doden zonder rol, zonder uitnodiging, zonder naam.

Wat we herdenken, is niet het verleden zoals het werkelijk gebeurde, maar het verleden zoals we het willen herinneren. Herinnering is geen spiegel maar een filter. Wat daarin past, krijgt een plaats in monumenten, toespraken, schoolboeken. Wat daarbuiten valt, verdwijnt stilletjes in de schaduw. Herdenken is geen neutrale daad, maar een politieke daad, een vorm van selectie—en selectie is nooit onschuldig.

Herinneringscultuur is het cement van de natiestaat. Zonder gedeeld geheugen geen gedeeld ‘wij’. En zonder ‘wij’ ook geen ‘zij’. Wie wordt herdacht, wordt erkend als deel van ons collectieve verhaal. Wie buiten beeld blijft, bestaat hoogstens als een ongemakkelijke verstoring. Ons geheugen werkt als een zorgvuldig ingericht archief: geordend, beheersbaar, met duidelijk afgebakende categorieën. Wie daar niet in past, komt er niet in.

Het idee van een werkelijk open herdenking, waarin iedere dode wordt meegeteld, is onmogelijk. Misschien is dat maar beter ook. Er zijn grenzen aan wat een gemeenschap aan empathie aankan, grenzen aan wat we collectief kunnen verdragen. Elk collectief stelt eisen aan wat herdacht mag worden, en wie dat mag doen.

Er wordt vaak beweerd dat wie niet herinnert, gedoemd is te herhalen. Dat klinkt mooi en wordt graag geciteerd in speeches, maar het biedt vooral morele geruststelling. Herdenken voorkomt weinig. Het bevestigt eerder wat we al denken te weten. Het laat ons zien dat ons geweten nog werkt, ook als het niets concreets meer doet. Hannah Arendt sprak van een “vlucht in onschuld”: het verleden gebruiken als schuilplaats tegen het ongemak van het heden.

De Franse filosoof Paul Ricœur waarschuwde ooit dat herinnering haar waarde verliest zodra zij een politiek instrument wordt. Volgens hem moest het geheugen eerlijk blijven, vrij van politieke invloed. Maar misschien is herinnering nooit iets anders geweest dan een politiek instrument. Geen brug naar verzoening, maar een bouwelement van de staat. Niet bedoeld om te helen, maar om te ordenen wie wordt erkend – en wie wordt vergeten. Het geheugen werkt niet als een neutrale bibliotheek, maar als een gereedschap in dienst van gemeenschap, identiteit en controle. Wie we herinneren bepaalt wie we zijn, wie we vergeten bepaalt minstens evenveel.

Denk aan de migranten die verdrinken in de Middellandse Zee. Zij bestaan heel even als nieuwsfeit, daarna verdwijnen ze geruisloos in cijfers. Er zijn geen kransen, geen vlaggen, geen nationale minuut stilte. Niet omdat hun dood minder tragisch is, maar omdat hun verhalen niet in ons nationale narratief passen. Ze verstoren de structuur van ons geheugen, en daarom zijn ze lastig te herdenken.

In conflicten, dichtbij of ver weg, wordt slachtofferschap al snel een wedstrijd. Elk kamp heeft zijn eigen doden, zijn eigen data, zijn eigen herinnering. Herdenken wordt dan een verdedigingslinie. De ander herdenken voelt als verraad, jezelf herdenken als morele plicht. Collectieve herinnering verbindt niet, ze markeert grenzen.

Zo worden we slaven van herinnering: gevangen in de verhalen die ons definiëren, onvrij om voorbij de selectieve blik van ons geheugen te kijken. We klampen ons vast aan wat vertrouwd is, aan wie we denken te zijn, en vergeten wat ons ongemakkelijk maakt.

Toch gebeurt het soms dat er een moment ontstaat waarin het script wordt verbroken. Niet gepland, niet geregisseerd. Iemand noemt een naam die niet in het draaiboek stond. Iemand erkent een dode die niet bij het collectief hoort. Geen vlag, geen ceremonieel, maar een ogenblik van onvoorziene herkenning.

Dat zijn geen rituelen, maar momenten: breekbaar, vluchtig en moeilijk vast te leggen. Ze laten zich niet herhalen in monumenten of herdenkingen. Maar misschien schuilt juist daarin hun werkelijke waarde.

Niet omdat ze het verleden corrigeren. Niet omdat ze schuldigen aanwijzen of troost bieden. Maar omdat ze tonen dat herinnering niet alleen selectie is, maar ook verzet kan zijn. Een weigering om te accepteren wie meetelt en wie niet.

Misschien is dát menselijkheid: niet het officiële ritueel, niet de ceremoniële stilte, maar de kleine, onzichtbare weigering om iemand te vergeten die er nooit bij mocht horen.