Sluimerend fascisme wint terrein – in de Verenigde Staten én in Nederland.

Fascisme herontdekt zichzelf, maar verdwijnt nooit. Dat stelde Umberto Eco, de Italiaanse schrijver, denker en filosoof die in Mussolini’s Italië opgroeide en in de jaren ’90 een moderne populistische variant zag opkomen met Berlusconi. In zijn beroemde essay Ur-Fascism (1995) somde Eco veertien kenmerken op die samen een patroon vormen waarin de logica van fascisme te herkennen is. Het verschijnt in losse fragmenten – van obsessief vijandsdenken, het verdacht maken van kritiek, complexe problemen reduceren tot simpele tegenstellingen, tot het creëren van een populistisch wij-zij-denken – en is juist daarom zo gevaarlijk. Het is geen vastomlijnde ideologie, maar een manier van denken die terugkeert via cultuur, taal en media, en broeit in het oppervlakkige en alledaagse.

Trump was de eerste die de linkse antifascistische beweging Antifa als terroristisch bestempelde. Kort daarna werd eenzelfde motie in Nederland met een meerderheid aangenomen. Extreem-rechts geweld wordt ook afgekeurd, maar daarintegen, wel deels begrepen en goedgesproken, want hier zitten delen van de bevolking met echte zorgen. Het is een schoolvoorbeeld van wat Eco de omkering van moraliteit noemt: een perverse reflex waarbij niet de autoritaire stem, maar juist degene die probeert de morele en democratische waarden te verdedigen, tot vijand wordt gemaakt. Dat is typisch voor fascisme: er moeten altijd vijanden zijn – of het nu de linkse oppositie is, de immigrant en asielzoeker, of andere onwelgevallige stemmen – want het leven is een onophoudelijke strijd.

Die strijd wordt vaak gevoerd door mensen monddood te maken. Zo werd showhost Jimmy Kimmel door directe power politics tijdelijk gecensureerd – niets vrijheid van meningsuiting, de kaart die extreemrechts maar al te graag trekt. De kritiek die Kimmel al jaren liet horen over de autoritaire trekken van Trump werd afgestraft toen hij zich satirisch uitliet over de dood van Charlie Kirk. Te vroeg en te gevoelig: de invloedrijke extreemrechtse activist en opiniemaker is in een golf van nationale rouw binnen christelijk-conservatief Amerika verheven tot patriot en martelaar. Kritiek op zijn gedachtegoed is moreel onmogelijk gemaakt. Het gevolg: een whitewashingen zelfs normalisering van zijn xenofobe ideologie. Kimmel wordt verdacht en Kirk verheerlijkt – precies de omkering die Eco onmiddellijk zou herkennen.

Niet alle programma’s en media zijn tegenstrijdig in toon. In Trump’s geliefde Fox News worden eenvoudige slogans eindeloos herhaald – “Antifa is gevaarlijk”, “de gewone man wordt bedreigd”, of “links is naïef en extreem”. Eco beschreef dit als Newspeak: kritische redenering wordt beperkt door een arme woordenschat en simpele denkwijze. Complexe problemen worden zonder nuance herleid tot binaire keuzes: “vóór of tegen migratie” en “ja of nee tegen klimaatbeleid”. Zeer irrationeel, maar het maakt het leven nu eenmaal makkelijker en  overzichtelijk.

In Nederland is het niet anders. De media spelen een sleutelrol in het normaliseren van “domrechtse” culturele frames in aap-noot-mies-taal. De redelijkheid glijdt hard af richting rancune. Programma’s als Vandaag Inside, Nieuws van de Dag, De Oranjezomer of het altijd “vrolijk-rechtse” WNL fungeren als platforms waar dezelfde journalisten, politici en spraakmakers hun rechtspopulistische standpunten blijven herhalen in een bubbel van bevestiging.

In deze bitterballen-huiskamers worden humor en ironie gebruikt als schild om extreme ideeën te relativeren en te verpakken als lollige tafelpraat. Hier voelen opinie-mannetjes Jack van Gelder, Wierd Duk of Victor Vlam zich door commerciële en algoritmische sociale media-modderstromen verheven tot “stem van het volk”. Eco noemt dit selectief populisme: van alles wordt uit de dikke duim gezogen onder het mom van “de gewone Nederlander denkt dit”, terwijl deze fictieve eenheid alleen vanuit bepaalde ideeën en echo’s bestaat. Hier wegen emoties zwaarder dan feiten. Progressieve geluiden worden weggezet als elitair, volksvreemd, hysterisch of zelfs gevaarlijk, waardoor een wij-zij-denken ontstaat dat kijkers subtiel in het “wij”-kamp trekt. Dit soort denken, dat angst en verdeeldheid doelbewust versterkt, beschreef Eco als de obsessieve kern van fascisme – iets wat dagelijks terugkomt in deze talkshows.

Het zogenaamde “gezond verstand” dat deze programma’s propageren is allang niet meer in lijn met de redelijk schijf van vijf, maar neigt naar autoritaire input en irrationeel bekrompen denken dat de onderbuikgevoelens lekker vult. Er hoeft zelfs geen samenhangende ideologie achter te zitten – het oproepen van vijandbeelden volstaat, zolang ze maar als bedreiging van “ons Nederland” gepresenteerd kunnen worden. En zo ondermijnen deze mediapraktijken, gedragen door een gefrustreerde middenklasse-kijker die zich tot “het volk” schaart, de checks and balances tegen fascistische tendensen.

Fascisme anno nu verschijnt niet als een totalitair regime, maar is een sluimerend proces zichtbaar in mediapraktijken, politieke moties en culturele normverschuivingen. Het maakt antifascisme verdacht, schept vijanden, censureert kritische stemmen, verdringt nuance en accepteert extreemrechtse ideologieën als “stem van het volk”. Het gevaar, zo waarschuwde Eco, ligt in de geleidelijke erosie van de democratische ruimte en in de normalisering waarmee autoritaire tendensen zich in de dagelijkse realiteit nestelen. Dit proces is duidelijk zichtbaar in de Verenigde Staten, maar komt ook in Nederland akelig dichtbij.

Niemand wil een fascist genoemd worden. Maar wie de kenmerken van Eco erbij neemt, ziet dat de contouren ervan al lang in onze dagelijkse cultuur aanwezig zijn.