SNL bijt tanden stuk op White Lotus

Als je keer op keer de makkelijke weg kiest en mikt op wie al genoeg te verduren heeft, dan haakt je publiek uiteindelijk af.

‘Er is grappig, er is gemeen, en er is gemeen én grappig. Maar ongrappig en gemeen zal altijd een stille dood sterven,’ schreef comedian Athena Kugblenu na een incident rond een sketch van Saturday Night Live (SNL). Die opmerking raakt precies de kern: satire werkt pas echt als het slim én rechtvaardig is. En als dat ontbreekt, wanneer een grap vooral de zwakkeren raakt in plaats van de machtigen, gaat het vaak mis.

In een recente aflevering van SNL werd actrice Aimee Lou Wood, bekend van de hitseries Sex Education en meest recent The White Lotus, bespot om haar tanden. De sketch was een parodie op die laatste serie, waarin de personages vervangen werden door Donald Trump (The White Potus) en zijn entourage. Hoewel het idee was om satire te maken over machtige mensen, kreeg juist Wood - die verder niks te maken had met die politieke context - de volle laag. De context was antivaxxer Robert F. Kennedy jr. die fluoride uit het drinkwater wil halen. Comédienne Sarah Sherman als Wood: ‘Wat is fluoride?’ Er werden overdreven neptanden gebruikt om Woods lach, een van de weinige hoogtepunten van het derde seizoen van The White Lotus, belachelijk te maken.

Wood reageerde via sociale media zelf op de sketch en merkte op dat ze wellicht niet een standaard Hollywood-gebit heeft, iets waar ze een leven lang mee bespot is, maar dat ze geen slechte tanden heeft. De sketch zelf noemde ze ‘gemeen en niet grappig’, en daar zat ze niet naast. De grap werkte niet, zoals Kugblenu opmerkte, omdat hij simpelweg oneerlijk was. Er werd geen macht bekritiseerd, geen hypocrisie blootgelegd. Alleen iemands uiterlijk belachelijk gemaakt. Zoals schrijver Terry Pratchett het ooit mooi verwoordde: ‘Satire is bedoeld om macht belachelijk te maken. Als je mensen uitlacht die pijn hebben, is het geen satire, maar pesten.’

Sterke satire trapt omhoog: je neemt machtige mensen of systemen op de korrel, niet mensen die al geen of slechts beperkt invloed hebben. Humor kan een krachtig wapen zijn om misstanden aan te kaarten, maar dan moet het wel de juiste kant op richten. Wanneer satire naar beneden trapt, dus mensen bespot die al vaak worden uitgesloten of gekleineerd, wordt het snel pijnlijk of zelfs schadelijk. Niet omdat mensen ineens overgevoelig zijn, maar omdat dit soort grappen de wereld eerder wat harder en ongelijker maakt dan nodig is.

Uit psychologisch onderzoek blijkt dat we vooral lachen als een grap een beetje schuurt, maar ons niet echt ongemakkelijk maakt. Dat noemen onderzoekers het ‘benign violation model’: je overtreedt een norm, maar net genoeg om het spannend te maken, niet pijnlijk. Grappen over mensen die al vaak worden buitengesloten of bekritiseerd, voelen vaak níet veilig en daardoor ook niet grappig.

Een onderzoek van Peter McGraw en Caleb Warren uit 2010 toont aan dat mensen satire die gericht is op kwetsbare groepen minder leuk vinden en eerder afkeuren. Dat bleek afgelopen weekend ook bij die SNL-sketch. Het publiek vond het niet alleen een zwakke grap, maar vooral oneerlijk.

Wat er bij SNL gebeurde, is geen losstaand geval. Ook comedians als Dave Chappelle en Ricky Gervais zijn al vaker bekritiseerd, vooral omdat hun grappen opvallend vaak over dezelfde, kwetsbare groepen gaan. En dan schuurt het al snel de verkeerde kant op.

Daartegenover staat iemand als bijvoorbeeld John Oliver, die in Last Week Tonight ingewikkelde maatschappelijke problemen bespreekbaar maakt, zonder ooit naar beneden te trappen. Hij gebruikt humor om bedrijven, politici en beleid onder vuur te nemen en dát is waar satire op z’n best is.

Zoals Kugblenu terecht opmerkt: als iedereen na de sketch alleen nog maar praat over iemands tanden, in plaats van over onderwerpen als vaccinatiewaanzin, racisme of economische ongelijkheid, dan is het duidelijk dat de satire z’n doel gemist heeft.

Satire maken is niet simpel. Het vraagt durf, maar ook scherpte en een goed gevoel voor richting. Natuurlijk mag het schuren, het mag raken. Maar het moet wel kloppen. Als je keer op keer de makkelijke weg kiest en mikt op wie al genoeg te verduren heeft, dan haakt je publiek uiteindelijk af.

De Australische stand-up comedian Jim Jefferies zei in een van zijn specials dat het de taak van een komiek is om de grens op te zoeken en daar vervolgens zo dicht mogelijk tegenaan te schuren. Dat gaat natuurlijk wel eens mis, dat is hoe je de grens ontdekt. SNL heeft inmiddels excuses aangeboden aan Aimee Lou Wood en erkent dat ze de plank hebben misgeslagen. Grens gevonden, maar wel pas aan de verkeerde kant. Ook dat is comedy.