Spiraal van geweld, chaos en onkunde

Hij leek jarenlang weg te komen met zijn overduidelijk narcistische gedrag. Hij beledigt iedereen die kritisch is, spreekt onnavolgbare woordsoep, neemt nergens ooit verantwoordelijkheid voor en geeft altijd een ander persoon, hele groepen of zelfs een heel land de schuld voor zijn eigen falen. Hij is de meest liegende president ooit (meer dan 18.000 leugens inmiddels en het tellen houdt niet op), projecteert zijn eigen gedrag consequent op anderen (‘Lyin’ Ted’ of ‘Crooked Hillary’) en hemelt zichzelf continu op, liefst passief in derde persoon enkelvoud. Het zijn maar enkele voorbeelden, maar inmiddels is de lijst kenmerken van pathologisch narcisme zo lang als de weg naar Rome.

De werkelijkheid lijkt hem nu echter in te halen: een echte crisis of ramp, zoals de coronacrisis, kan hij ten duidelijkste niet aan. Laat staan demonstraties en rellen in tientallen Amerikaanse steden naar aanleiding van racisme en politiegeweld. Hij sluit zich op in zijn bunker, legt hekken aan rondom het Witte Huis en twittert agressief zonder iets concreet te doen. Iedereen weet nu wel over wie dit gaat: Donald Trump.

Losgeslagen tweet Het zou te verwachten zijn dat de VS nu wel weet dat hij een klassieke, openlijke narcist is. Hij voldoet immers ruimschoots aan alle kenmerken van een narcistische persoonlijkheidsstoornis zoals de meeste psychiaters die hanteren. Het ligt er zo dik bovenop dat in de Amerikaanse pers allerhande journalisten, politici en leken narcisme bij hem vaststellen. Maar het dringt nog niet echt door bij de Amerikaanse media wat dat nu precies betekent.

Trump weet heel goed wat hij doet, maar krijgt elke keer weer een podium voor zijn bizarre acties. Bij elke grandioze leugen of beledigende tekst springt half Amerika op zijn achterste benen uit ongeloof. Druk wordt er in de media gespeculeerd op wat hij zegt, de inhoud ervan, en of dat nu wel klopt of niet. En dat je dat eigenlijk niet mag doen of zeggen, wat hij dus wel doet of zegt. Tot een uur later wanneer hij de volgende losgeslagen tweet de wereld in stuurt. Chaos creëren, afleiding zoeken om vervolgens weer zijn eigen destructieve gang te gaan. Er lijkt geen touw aan vast te knopen.

Eindeloze cyclus Veel slachtoffers van huiselijk geweld kennen dit gedrag echter maar al te goed. Vaak hebben plegers van huiselijk geweld immers (trekken van) een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Hoewel Trump extreem lijkt te zijn in zijn gedrag, zijn ‘normale’ kant lijkt hij nauwelijks in te zetten, herkennen veel slachtoffers zijn tactieken en gedragingen. Het is allemaal bedoeld om zijn volgelingen bijeen te houden en zijn vijanden te verwarren, af te schrikken en te domineren. Hiermee behoudt hij ook de leiding in waarover de media bericht.

Slachtoffers weten dat, zodra je ingaat op wat een dergelijke dader zegt of je teveel laat raken, je verloren bent. Zoals auteur en expert op het gebied van emotionele en psychische mishandeling, Iris Koops, dit uitstekend in haar boeken verwoordt: je moet juist niet inhoudelijk in gaan op wat  er gezegd of gesuggereerd wordt.

Zodra je er op in gaat, zit je in een web van willekeur, leugens, beledigingen en onderhuidse bedreigingen die vervolgens hun verwarrende en destructieve werk doen. Mensen reageren dan vaak vanuit emotie in plaats van het overzicht te houden en kunnen niet meer strategisch handelen. Vervolgens slaat de dader het slachtoffer om de oren met zijn of haar ‘heftige emoties’, ‘was het niet zo bedoeld’ of ‘je vroeg er ook om’. Een eindeloze cyclus.

Grootschalige chaos Als je met zo iemand te maken hebt, kan je het beste dit gedrag geheel negeren en je er voor afsluiten. Dit is moeilijk, maar oefening baart kunst. Zie het gedrag als een psychiatrische stoornis die spreekt – niet als uitingen van een normaal iemand met wie te praten valt. De Amerikaanse pers echter spendeert uren en uren per dag aan Trump alsof hij een redelijk iemand is.

Veel slachtoffers van huiselijk geweld hebben hier overigens last van: hebben ze eindelijk de moed om uit het narcistische web van te komen van manipulatie, mishandeling en chaos, komen ze alsnog in de 24 uurs nieuwscyclus van Trumpiaanse gekte terecht. Op Amerikaanse fora delen slachtoffers veel over hoezeer de Trump-gekte hen weer triggert in hun trauma.

Spreken, naast slachtoffers, deskundigen in de VS zich niet hierover uit? Dat Trump voldoet aan alle persoonskenmerken van een klassieke narcist, serieel misbruiker en oplichter? Jawel, een aantal professionals en experts doen dit. Dr. Bandy Lee, een bekende psychiater verbonden aan de universiteit van Yale, spreekt al jaren overal waar ze kan over zijn destructieve stoornis en hoe dit in de machtigste baan van de wereld kan leiden tot grootschalige chaos en geweld in het land. Precies wat we nu allemaal zien gebeuren.

Niet in therapie Ze is niet alleen. Ze leidt de World Mental Health Organization , een organisatie die wil waarschuwen voor hem en leiders die net als hij ook een destructieve psychische stoornis hebben. Ze heeft in 2017 met 30 andere bekende wetenschappers en experts op dit terrein een boek geschreven, The Dangerous Case of Donald Trump , waarin ze al waarschuwden voor wat er nu gebeurt. Ze gaf en geeft overal interviews in kranten, zoals hier bijvoorbeeld, en ze heeft ook met collega’s de Democratische partijtop geïnformeerd over de achtergrond van zijn gedrag.

Niet zonder gevaar voor hun eigen baan overigens: het is hen eigenlijk verboden door hun eigen beroepsgroep om mensen, en zeker bekende mensen, op afstand en zonder hen echt onderzocht te hebben te diagnosticeren. Op zich logisch want anders kan elke psycholoog hier politiek mee spelen. Je moet bovendien wel iemand grondig spreken en zien voor je een oordeel wil kunnen vellen. Maar wat slachtoffers en experts op dit terrein maar al te goed weten: mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis laten zich zelden onderzoeken. Onderdeel van hun pathologie is immers dat ze zichzelf als geweldig en ‘speciaal’ zien en anderen van alles de schuld geven. Ongeacht de waanzin en destructie van hun eigen gedrag. Narcisten zullen niet snel in therapie gaan.

Fraude en faillissement Ondanks dat Bandy Lee net als enkele collega’s gebonden is aan de beroepscode geeft ze aan dat het landsbelang voor gaat voor en dat de wereld gewaarschuwd moet worden. En dit kan ook: de uitzondering op de beroepscode is immers als er gevaar dreigt. Dit geldt vooral bij individuele cliënten waarbij concrete signalen van geweld spelen. Maar Bandy Lee en collega’s zien dat dit gevaar nu op een veel grotere schaal speelt, met mogelijk desastreuze maatschappelijke consequenties.

Ze hebben hun analyse goed onderbouwd. Ondertussen is behoorlijk veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar narcistisch leiderschap. Vaak komen narcistische directeuren of leidinggevenden ergens met veel charme en charisma binnen en stijgen ze snel op de maatschappelijke ladder. Achteraf blijkt dan vaak dat ze hun CV’s enorm hebben opgepoetst of zelfs bij elkaar gelogen hebben en elders een spoor van vernieling, fraude en faillissementen achter zich hebben gelaten.

Door de mand vallen Helaas worden de meeste mensen niet uitvoerig psychologisch getest of feitelijk gecheckt voor ze een baan krijgen. Juist mensen met narcistische trekken of stoornis komen er hierdoor vaak genadig vanaf. Vervolgens lijken ze op eerste oog snel vrienden te maken en met spectaculaire deals en resultaten te komen. Dit gaat echter bijna altijd ten koste van anderen, waardoor ze uiteindelijk vijanden maken, klanten verliezen of een ‘angstcultuur’ of erger creëren. Daarna escaleert het vaak in fraude, mislukte deals, enorme schulden, exorbitante bonussen, klokkenluiders die schandalen onthullen of een eindeloze serie rechtszaken.

Als een organisatie dan echt in de problemen komt, of een land in een echte crisis, dan hebben deze ‘leiders’, zoals we nu ook bij Trump zien, geen idee wat ze moeten doen. Gewend als ze zijn om vrijwel nooit naar anderen te luisteren, om juist de competente mensen zoals werkelijk sterke leiders of kritische denkers te ontslaan en om alles en iedereen alleen maar af te meten aan of het hun ego bevredigt, is het oplossen van een crisis echt teveel gevraagd. Ze vallen dan meestal flink door de mand.

Levensgevaarlijk En als dat gebeurt: berg je dan maar. Narcistische woede, paranoïde gedrag, geweldsexplosies en tomeloze zelfzuchtige depressie kunnen elkaar dan afwisselen. Soms plegen ze dan zelfs zelfmoord (als een soort wraak richting de omgeving), knijpen ze er zomaar tussenuit alsof er niks gebeurd is, storten ze ineen onder invloed van drank of drugs of gaan ze vol zelfbeklag ‘strijdend’ kopje onder, onderwijl een gezin, organisatie, heel land of de wereldeconomie met zich meeslepend.

Een bekende wetenschapper van de universiteit van Harvard zei een jaar of tien geleden dat de financiële crisis van 2008 veroorzaakt is door bankiers met een narcistische persoonlijkheidsstoornis die van, van oudsher conservatieve, instituties als banken megalomane gokpaleizen maakten. Net als bij Trump, waar de Republikeinen in meerderheid hem steunen of zijn gang laten gaan, grepen ze bij de banken toen niet in. Met desastreuze gevolgen.

Laten we hopen dat er snel een einde komt aan zijn presidentschap. Niet vanwege de inhoud van zijn politieke agenda, want die is nauwelijks te spotten in de dagelijkse twitterbrij en loze campagneslogans, maar omdat zijn gedrag en de achterliggende destructieve persoonlijkheidsstoornis een spoor van vernieling trekt. Het is tijd dat slachtoffers van huiselijk geweld in de VS weer rust krijgen, dat het land kan herstellen en ook de rest van de wereld weer adem kan halen. Hopelijk leren beleidsmakers en burgers nudat destructieve persoonlijkheidsstoornissen als narcisme levensgevaarlijk kunnen zijn – in gezinnen, relaties en op werk. Laat staan voor een heel land.