Stel de aandeelhouders aansprakelijk voor de milieuschade die bedrijven aanrichten

co-auteur: Michael Faure

Trumps’ strapatsen in de internationale handel doen de aandelenbeurzen trillen op hun grondvesten. In volatiliteit verdampt miljarden aan beurswaarde even snel als ze gekomen is. De toegenomen gevoeligheid voor irrationeel gedrag dat de levens van miljarden mensen beïnvloedt zou al een goede reden zijn om eens kritisch naar het verschijnsel van aandeelhouderschap te kijken.

Maar er zijn meer redenen. Recent stond in Nature een onderzoek naar de klimaatschade die 111 van de grootste fossiele bedrijven hebben veroorzaakt door hun uitstoot. Door scope 1, 2 en 3 uitstoot op te tellen, peer-reviewed onderzoeken uit te kammen, hebben onderzoekers berekend dat de klimaatschade in de biljoenen loopt. De uitstoot -bijvoorbeeld- die wordt toegeschreven aan Chevron, de olieclub met de hoogste uitstoot in het onderzoek, heeft zeer waarschijnlijk geleid tot tussen de 791 miljard en 3,6 biljoen Amerikaanse dollar aan door hitte veroorzaakte verliezen in de periode 1991–2020, waarmee vooral tropische regio’s zijn getroffen die zelf het minst verantwoordelijk zijn voor de opwarming.

Hou dat even vast.

Op de voorpagina van Vogue Taiwan stond recent een model gekleed in een berg afval van fast fashion, olie en andere troep. De titel luidde ‘Never enough’. Een even indringend als lichtend voorbeeld van de doodlopende weg waarop onze economie zich bevindt. En wij dus ook.

Vogue, de vleesgeworden hebzucht van pracht en praal, gebruikt de gruwelijke gevolgen van de pracht en praal als lokkertje om meer te verkopen van pracht en praal. En zo meer gruwelijke gevolgen te veroorzaken, waarna ze er weer over kunnen schrijven. Je gaat het pas zien als je het doorhebt, sprak Cruyff met een achteloosheid kenmerkend voor zijn soort van genie. Tegen de tijd dat je het ziet, is het te laat, waarschuwen de klimaatwetenschappers met een urgentie van hun kennis.

Het voorbeeld van Vogue stond op LinkedIn, net voor de bosbranden rond Los Angeles losbarsten. De heftigheid van de bosbranden van dit type, zogeheten ‘whiplash wildfires’ worden voor 30-60% toegeschreven aan de gevolgen van klimaatverandering volgens een studie in Nature. Klutsdenker en Telegraaf-columnist Leon de Winter mag dan luchtig debiteren in SBS Nieuws van de Dag dat klimaatverandering niks meer is dan een fundament van wokeheid, het doet aan de werkelijkheid niets af.

In een interview in het Amerikaanse magazine Current Affairs met regisseur Adam McKay die in 2021 de gruwelijke komedie ‘Don’t Look Up’ maakte, wordt het gedrag van mensen als Leon de Winter geduid als een versnellende tendens van wegkijken; ‘the level of denial actually accelerates‘. Dat zie je nu bijna overal, of het nou ons nieuwe kabinet betreft of de verkiezing van Trump. De opluchting van wegkijken en het effect op berichten dat we allemaal wat minder gaan doen aan klimaatverandering werd beloond op de aandelenbeurzen.

En daar zit ‘em de kneep. Het gedrag van aandeelhouders. Iedereen kent het verhaal over het ontstaan van aandelen en aandeelhouders. Nederland is er in de Gouden Eeuw steenrijk mee geworden. Een aandeel geeft recht op winst, en als er geen winst gemaakt wordt krijg je niets en als het bedrijf waar je een aandeel in hebt failliet gaat, is je aandeel waardeloos en ben je je geld kwijt. Aandeelhouderschap heeft vooruitgang gebracht voor een deel van de wereld en uitbuiting en uitputting in een ander.

De voordelen voor aandeelhouders zijn groot: ze profiteren van de winsten zonder direct betrokken te zijn bij het dagelijkse bestuur van het bedrijf. Het systeem moedigt investeringen en groei aan, wat op zijn beurt economische voordelen met zich meebrengt.

Echter, aandeelhouders zijn, ten gevolge van de beperkte aansprakelijkheid, alleen verantwoordelijk voor hun financiële investeringen en niet voor de bredere maatschappelijke of milieuschade die bedrijven kunnen veroorzaken. Bedrijven kunnen vreselijke schade aanrichten, zoals natuurvernietiging, vervuiling, uitbuiting tot aan ecocide toe, zonder dat aandeelhouders hiervoor persoonlijk aansprakelijk worden gesteld. Zij worden immers door de beperking van de aansprakelijkheid beschermd: meer dan hun aandeel kunnen zij nooit verliezen. Dit structureel gebrek aan verantwoordelijkheid creëert nu een gevaarlijke situatie waarin keer op keer winst boven duurzaamheid wordt gesteld, met verwoestende gevolgen voor onze planeet en samenleving.

En het gemak waarmee gezegd wordt dat ‘dit nou eenmaal onvermijdelijk is‘, gekoppeld aan de eerder genoemde versnelling van wegkijken, nu de meest giftige cocktail geworden die de mensheid bedreigt. Het gevolg is voor iedereen een dodelijke klimaatverandering, maar de oorzaak is deze verslavende cocktail. ‘Never enough’ uit de Vogue legt dit fundament bloot.  En over fundamenten gesproken, de laatste jaren is een trend te bespeuren om rechten toe te kennen aan nieuwe subjecten, denk aan rechten van de Natuur, of rechten voor dieren. Ook worden wetten gemaakt om die grootschalige vernietiging van de Natuur strafbaar te stellen, denk aan de ecocide wetgeving die in steeds meer landen wordt voorgesteld. En ook in de nieuwe Richtlijn Milieustrafrecht is in Artikel 3(3) ecocide als gekwalificeerd delict strafbaar gesteld.

Meer rechten.
Wordt het niet de hoogste tijd voor minder rechten? Om bepaalde rechten ook af te nemen? Wij doelen hierbij meer bepaald op de beperkte aansprakelijkheid van de onderneming en diens aandeelhouders die daardoor de facto onschendbaar zijn. Wordt het niet tijd om aandeelhouders mede aansprakelijk te maken voor de gevolgen van het beleid van de bedrijven waar ze aandelen in hebben?

Aandeelhouders van bedrijven als Shell, die aansprakelijk worden gesteld voor klimaatverandering? Een proportionele aansprakelijkheid van aandeelhouders voor schade die de onderneming aan derden veroorzaakt is in het verleden ook al voorgesteld door prominente rechtseconomen van Yale en Harvard en recent ook verdedigd in een studie voor het Europees Parlement. Hoe meer aandelen, hoe meer aansprakelijk.

De wet zal daarvoor veranderd dienen te worden, de weerstand daartegen zal episch zijn. Maar het kan sneller gaan dan je misschien denkt. Zodra genoeg mensen beseffen dat het huidige systeem (van beperkte aansprakelijkheid van aandeelhouders) prikkels geeft tot immoreel gedrag is een verandering mogelijk. En het is beter deze verandering door wetgeving tot stand te brengen, dan door een ecologische ineenstorting. Die wetgeving zou de normale menselijke intuïtie moeten herstellen dat men de gevolgen van zijn gedrag dient te dragen: niet alleen de lusten, maar ook de lasten.

De conclusie is eenvoudig: aandeelhouders dienen onbeperkt aansprakelijk te worden gehouden voor milieuverstoring (in juridisch-technische termen voor de onrechtmatige daden) die de ondernemingen waarin zij participeren veroorzaken. Die ondernemingen hebben immers een aandeel in de vernietiging van het leven op aarde. Laat ze daar dan ook voor aansprakelijk worden gehouden en hopelijk zal dat het gedrag van die ondernemingen veranderen.

Look up!

Lammert van Raan, voormalig Kamerlid 2017-2023, indiener Wet Strafbaarstelling Ecocide
Michael Faure, hoogleraar internationaal en vergelijkend milieurecht aan de Universiteit Maastricht en hoogleraar vergelijkend privaatrecht en economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam