Swipen we onszelf weg of kiezen we voor een andere omgang met biodiversiteit?

Wij mensen zijn losgeraakt van onze natuurlijke leefomgeving. Dat leidt tot een ramp in de vorm van klimaatopwarming, afnemende biodiversiteit en ziekten als vogelgriep, Q-koorts en Covid. Het onlangs gestarte Nationaal Burgerberaad Klimaat is een mooi initiatief, maar we moeten een laag dieper graven. Het is tijd voor een andere omgang met biodiversiteit.

Door: Siri Beerends en Serv Wiemers

Hoe zou Noach dat hebben gedaan? Hij wilde alle diersoorten behoeden voor het stijgende water van de zondvloed. De complete biodiversiteit van zijn tijd zal niet in de ark hebben gepast. Dus was het aan de mens – in dit geval Noach – om te selecteren welke soorten mogen overleven en welke niet.

Zo’n selectie lijkt bizar, maar staat niet ver van de huidige realiteit af. We roepen graag dat alle soorten belangrijk zijn, en dat elke uitgestorven dier- of plantensoort er één teveel is. Tegelijk maken we snoeihard onderscheid tussen belangrijke en minder belangrijke soorten. Zo blijkt uit onderzoek dat dieren en planten met een aantrekkelijk uiterlijk beter worden beschermd dan soorten die dat niet hebben. Een voorbeeld is Keiko, de orka uit de film “Free Willy’’. Terwijl miljoenen werden geïnvesteerd om dit mediagenieke dier te redden, sterven vissoorten met een minder aantrekkelijk uiterlijk in rap tempo uit.

We maken dus al dagelijkse keuzes over biodiversiteit. Om dat inzichtelijk te maken werd onlangs een app gelanceerd: SwipeOut, verwijzend naar wipeout (uitsterving) en swipen. De app werkt simpel: belangrijke soorten die je wilt behouden swipe je naar rechts, en alles dat weg kan mag naar links. De eerste conclusie is dat mensen geen fan zijn van schimmels en spinachtigen. Ook valt op dat homo sapiens vaak naar links wordt geswiped.

Dat laatste is niet zo gek; als aanstichter van de grootste massa-extinctie uit de geschiedenis is de mens verantwoordelijk voor het uitsterven van duizenden soorten. De dominantie van homo sapiens vormt een bedreiging voor de biodiversiteit en ons eigen voortbestaan. Kan het ook anders?

Het idee van de moderne mens die grip krijgt op haar natuurlijke omgeving ligt verankerd in de Europees-christelijke en kapitalistische visie. In andere wereldvisies, bijvoorbeeld die van de Noord-Amerikaanse indianen, is er niet zoiets als grip of is dat in ieder geval niet iets nastrevenswaardigs. Er is ook niet zoiets als “de natuur” want de mens is onderdeel van de natuur. In de afgelopen jaren is meer aandacht gekomen voor dit inheemse natuurperspectief.

Bijvoorbeeld in het recente adviesrapport van het IPBES, het wetenschappelijke panel van de VN dat zich buigt over biodiversiteit. Volgens IPBES moeten we afrekenen met het idee dat wij mensen boven de natuur staan. Ecoloog Matthijs Schouten maakte dat al eens concreet: zie een boom niet als object, maar als een aanwezigheid waarmee je een relatie kunt aangaan; een “jij” in plaats van een “het”. Mensen die zo naar de natuur kijken, voelen zich onderdeel van één groot web van leven waardoor ze zichzelf niet boven andere soorten plaatsen.

Dat klinkt heel mooi, maar veel mensen voelen zich helemaal niet verbonden met andere soorten en komen niet verder dan de karikatuur van de boomknuffelaar. Startups, banken en overheden hebben daarom iets bedacht. Ze werken aan biodiversiteitscredits die op basis van data vastleggen waar ecosysteemherstel heeft plaatsgevonden, wie daarvoor verantwoordelijk is en wat daarvan het effect is. Daardoor zouden mensen meer geld gaan investeren in biodiversiteit, ook als ze die relatie met anderen soorten niet ervaren.

Hoe aanlokkelijk het ook klinkt, het omzetten van biodiversiteit in handelswaar is een slecht idee. Ten eerste kunnen de credits leiden tot perverse prikkels met negatieve ecologische gevolgen. Zie de carbon credits die juist tot monocultuur bossen leiden. Ten tweede is het meten van biodiversiteit niet in een standaard vast te leggen. Er is geen eensgezindheid over hoe je zoiets complex als de staat van de natuur meet en belangrijke aspecten, zoals de interactie tussen soorten en soorten die buiten taxonomische concepten vallen, passen überhaupt niet in een meetmodel.

In plaats van biodiversiteit te willen beheersen met nieuwe meet- en verdienmodellen, is het beter als de mens zich soms wat minder met de natuur zou bemoeien. Een mooi voorbeeld is de niet-ingrijpenaanpak in zestig Nederlandse bosreservaten. Hier worden geen bomen gekapt, geen dood hout weggehaald en geen invasieve exoten bestreden, waardoor de biodiversiteit verbetert. Wij mensen hebben al snel het idee dat we moeten ingrijpen, maar soms werkt het beter om natuurlijke processen op hun beloop te laten.

Met dat besef staat de mensheid voor een keuze: blijven we soorten – inclusief onszelf – wegswipen, of zoeken we naar concrete manieren om een nieuwe relatie met de natuur in te vullen?

Siri Beerends is cultuursocioloog, onderzoeker bij SETUP en promovendus aan de Universiteit Twente.
Serv Wiemers is directeur van Open Station Foundation en auteur van 'Veerkracht, Indianen van nu over de wereld van morgen'.