Tata Steel: wat zijn de alternatieve scenario's?

De discussie over de toekomst van Tata Steel IJmuiden heeft een nieuwe wending genomen sinds de publicatie van het Wijmond-rapport twee weken geleden. Dit rapport, opgesteld in opdracht van Urgenda en Gezondheid op 1, breekt met het taboe van een 'Plan B' en presenteert drie concrete scenario’s voor het 728 hectare grote terrein van de staalfabriek. Deze scenario’s – een kleinere staalfabriek, een natuur- en innovatiegebied, of een stad in de duinen – maken de onzekere positie van Tata Steel pijnlijk duidelijk. De politieke realiteit is ingehaald. Waar de discussie over een 'Plan B' voorheen taboe was, drong de Partij voor de Dieren al in 2023, via haar vertegenwoordiger Ines Kostic, aan op alternatieven. Inmiddels hebben ook partijen als Volt, D66 en GroenLinks zich bij deze beweging aangesloten. Maar ook rechts staat niet te juichen om miljarden te storten aan een buitenlandse multinational die zich de afgelopen jaren niet heel empathisch heeft opgesteld en elke boete aanvocht bij de rechter. Het is niet langer de vraag of er verandering komt, maar in welke vorm en met welke snelheid.

Het financieel moeras van het Groen Staalplan
De onderhandelingen tussen Tata Steel en het ministerie van Klimaat en Groene Groei slepen al drie jaar voort. De minister wil de grootste CO2​-uitstoter van Nederland verduurzamen, maar de kritiek op de businesscase groeit. De financiële positie van het bedrijf is wankel. Tata Steel Nederland rapporteerde in het boekjaar 2023-2024 een verlies van 556 miljoen euro. Bovendien ontving de fabriek geen kapitaalinjectie van het Indiase moederbedrijf sinds de overname in 2009. Er zijn ook geen garanties afgegeven door het moederbedrijf om de schulden van de Nederlandse tak te dekken in geval van een faillissement.

Een belangrijke financiële misvatting wordt rechtgezet door het Wijmond-rapport. Het rapport van Hans Wijers en Frans Blom over de verduurzaming van Tata Steel IJmuiden, is op een aantal cruciale punten niet nauwkeurig gebleken. De heren schreven dat de bodemsanering van het terrein tot wel €12 miljard zou kosten. Uit nader onderzoek van het Wijmond-rapport blijkt dat de werkelijke kosten naar verwachting ‘slechts’ €2 miljard tot €4 miljard bedragen. Deze gigantische overschatting heeft het publieke en politieke debat aanzienlijk beïnvloed en zorgde voor onnodige angst over de financiële haalbaarheid van een sluitingsscenario.

Het oorspronkelijke plan van Wijers en Blom schatte de kosten voor de vergroening van Tata Steel op €2 miljard aan staatsteun. Dit bedrag is echter gebaseerd op de transitie van slechts 40% van de productiecapaciteit. Economen van de ESB (Economisch Statistische Berichten) hebben berekend dat de totale steun voor de volledige verduurzaming van de fabriek, oftewel de gehele transitie, minstens €7 miljard zou bedragen. Daarnaast bleek uit het rapport dat de fabriek, zelfs na de eerste fase van vergroening, nog steeds jaarlijks €700 miljoen aan energiesubsidie nodig zou hebben voor het gasverbruik. Deze subsidies zijn noodzakelijk omdat de voorgenomen productie op basis van groene waterstof niet haalbaar is vanwege de beperkte beschikbaarheid van waterstof. De nieuwe installaties zouden daardoor, in elk geval tot midden jaren dertig, op vloeibaar aardgas moeten draaien. Hierdoor verdampt de klimaatwinst. De combinatie van deze factoren roept de vraag op hoe lang ambtenaren nog kunnen beweren dat het ‘groen’ staal plan een rendabele businesscase is.

De alternatieven liggen op tafel
Het Wijmond-rapport toont aan dat er aantrekkelijke alternatieven zijn voor het terrein.

Scenario 1, een 'stad in de duinen', is er ruimte voor 30.000 tot 40.000 nieuwe woningen.

Scenario 2, een 'natuur- en innovatiegebied', richt zich op het creëren van 400 hectare natuur en een innovatiecampus.

Scenario 3 stelt een schonere staalproductie voor met geïmporteerde halffabrikaten, waarbij de meest vervuilende onderdelen, zoals de kooksgasfabrieken en hoogovens, worden gesloten.

De publieke opinie als doorslaggevende factor
De publieke opinie is cruciaal. Het draagvlak voor de fabriek wordt steeds kleiner. Het publiek is klaar met de megavervuiler, niet in de laatste plaats vanwege de vervuiling die in heel Nederland wordt aangetroffen. Bij Tata Steel wordt staal geproduceerd voor de auto-industrie, batterijen en blikjes. Het wordt niet gebruikt voor de productie van windmolens, kogels of tanks, zoals soms wordt beweerd. Een groot deel van de productie, 90%, wordt geëxporteerd.

Tegelijkertijd blijft Nederland zitten met de staalslakken, een bijproduct van de staalproductie dat overal in het land voor onrust en vervuiling zorgt. Deze steenachtige overblijfselen worden verkocht als bouwstof, maar het RIVM heeft geconstateerd dat ze bij contact met water zware metalen kunnen uitlogen. Dit heeft geleid tot vervuiling in onder andere de Oosterschelde, bij Spijk, Dokkum, Den Haag, Eerbeek en het Amsterdamse Bos.

Wie kan de stekker eruit trekken?
De toekomst van Tata Steel hangt niet alleen af van de politiek. Er zijn verschillende partijen die, onafhankelijk van de politiek, de fabriek mogelijk tot sluiting kunnen dwingen:

●      De rechter: Sinds mei 2021 loopt er een strafrechtelijk onderzoek van het Openbaar Ministerie (OM) naar Tata Steel IJmuiden en Harsco Metals Holland B.V.. Het OM onderzoekt of leidinggevenden opzettelijk en wederrechtelijk schadelijke stoffen in de bodem, lucht of water hebben geloosd, wat gevaar oplevert voor de volksgezondheid. Het onderzoek is vergevorderd, maar het OM moet nog beslissen of het tot vervolging overgaat. Daarnaast loopt er een massaclaim van de stichting Frisse Wind, waarbij het bedrijf aansprakelijk wordt gesteld voor gezondheidsschade.

●      De provincie: De kooksgasfabrieken, een van de meest winstgevende onderdelen, staan al jaren onder verscherpt toezicht. De vierde Last onder dwangsom voor het ontstaan van 'rauwe kooks' kan oplopen tot 27 miljoen euro. Bovendien bleek uit een onderzoek in december 2024 dat bij een meerderheid van de ovens de wanden onvoldoende zijn. De provincie Noord-Holland heeft Tata Steel 12 maanden de tijd gegeven om de overtredingen te herstellen, anders kan de fabriek gesloten worden. Of gedeputeerde Olthof de moed heeft om die stap te zetten, valt te bezien.

Met al deze ontwikkelingen liggen de kaarten op tafel. Gaat het kabinet-Schoof de moedige beslissing nemen om naar alternatieve scenario's te kijken, of neemt Tata Steel India het besluit om de boedel te verkopen aan de hoogste bieder?

Meer informatie over Wijmond op www.wijmond.nl