Timothy Snyder: Herover de vrijheid nu ze vernietigd wordt

In Nederland zijn twee partijen aan de macht met ‘vrijheid’ in hun naam maar toch zijn juist zij het die de vrijheid bedreigen. Dat bleek deze week weer met het debat over het inperken van de demonstratievrijheid waartoe het kabinet wil overgaan, zogenaamd omdat die vrijheid ‘misbruikt’ wordt. Een uitgelezen moment dus om te luisteren naar een beroemde denker over dit onderwerp.

Linkse en progressieve partijen moeten het thema vrijheid terugveroveren omdat het is gekaapt door conservatieve en uiterst rechtse partijen. Dat adviseert de Amerikaanse hoogleraar Timothy Snyder, ‘s werelds meest gezaghebbende expert op het gebied van democratie en tirannie. Hij bezocht Nederland om te spreken over zijn boek Over Vrijheid dat in september is verschenen.

Snyder werd zaterdagmiddag in een afgeladen Theater aan ’t Spui in Den Haag geïnterviewd door Sophie Derkzen, presentator van VPRO’s Bureau Buitenland. Dat bleek nog niet zo makkelijk omdat de Amerikaanse wetenschapper in het gesprek ook alle vrijheid neemt. Deze zondag is hij ook te gast bij het tv-programma Buitenhof.

Gekleed in een pullover met halve rits gedroeg hij zich als een nerdy professor door steeds naarstig aantekeningen te maken als Derkzen vragen stelde. “Doet u dat om het te onthouden? Houdt u een dagboek bij,” wilde ze weten. Hij greep de vraag dankbaar aan om een vertoog te houden over het belang van geheugen. Dat loopt volgens hem gevaar omdat we te veel tijd doorbrengen op schermen. “Wat je op een scherm ziet is het nu en dat blijft nauwelijks hangen. Vrijwel niemand herinnert zich wat hij de vorige dag allemaal heeft gezien. Bij ontmoetingen met mensen of ervaringen in de echte 3D-werkelijkheid is dat heel anders. En bij het lezen van boeken ook.” Dat laatste was een dankbaar advies voor het literatuurfestival Writers Unlimited waar hij te gast was.

Snyder, die historicus is, constateert dat door de sociale mediaverslaving de geschiedenis steeds meer uit zicht raakt. “En wie geen kennis heeft van geschiedenis kan zich de toekomst niet voorstellen. Je raakt opgesloten in het nu.” Dat maakt kiezers makkelijker te manipuleren. “Het is leven in hypes. Dat is heel onrustig. Het denken en leven naar concepten daarentegen, nadenken over wat je doet, is rustgevend.”

Snyder baarde in 2016 opzien door na de overwinning van Trump een handleiding te publiceren met daarin praktische tips voor democratische burgers die geconfronteerd worden met oprukkende tirannie. De wetenschapper verbleef lang in Oost-Europa en onderzocht hoe de dictatuur functioneert.

Hij schreef zijn nieuwste boek omdat er wel veel over vrijheid wordt gesproken maar eigenlijk niemand weet wat het precies is. “Ik heb het daarom geprobeerd te definiëren. En dan gaat het dus niet over wat jij denkt dat vrijheid is, of ikzelf want iedereen heeft zo zijn eigen opvattingen, maar over wat het werkelijk is. De waarheid over vrijheid, over wat het goed maakt. En ik denk dat ik er in geslaagd ben die te vinden. Ik weet het eigenlijk wel zeker.” Hij lachte schalkse en de zaal lachte mee. Voor een gesprek over de bedreigingen van de democratie met een publiek dat aan zijn lippen hing, heerste er een opvallend vrolijke sfeer. Even later wees hij er op dat het hem gaat om het ware resultaat van de speurtocht, niet om het behalen van zijn gelijk. “In gelijk hebben vind je niet veel troost.”

Een belangrijk aspect van vrijheid is onvoorspelbaarheid. “Onvoorspelbaarheid is wat ons tot mensen maakt. We zijn geen robots. En vrijheid biedt ons daar de ruimte toe. Laat me een heel simpel voorbeeld geven. Een deel van de mensen hier komt stipt op tijd omdat ze aan punctualiteit hechten, anderen komen te laat omdat ze spontaan leven en hun creativiteit hen ophield. Bij vrijheid is dat beide allemaal prima.”

Het probleem is dat vrijheid in het publieke debat en denken, dat sterk onder Amerikaanse invloed staat, is vernauwd tot een afkeer van de overheid. Dat de overheid een vijand is die zich met zo min mogelijk zaken moet bemoeien en tot een minimum gereduceerd moet worden. Dat libertaire denken draait om het individu dat met niemand iets te maken heeft. Het is volgens Snyder een armoedige opvatting. “Het plaatst vrijheid buiten je zelf. Het zegt niks over jou als persoon.”

Het libertaire denken reduceert vrijheid tot een negatief recht, wat wil zeggen dat er verder geen voorwaarden voor geschapen hoeven te worden. In tegenstelling tot positieve rechten waarvoor juist zaken geregeld moeten worden, zoals bijvoorbeeld bij het recht op onderwijs. Zonder scholen is dat recht waardeloos.

De louter negatieve opvatting van vrijheid is onhoudbaar stelt Snyder. “Dat wordt duidelijk als je naar het begin van het leven kijkt. Als je baby bent, heb je niks aan dat soort negatieve vrijheid. Als niemand zich dan met je bemoeit ga je gewoon dood. Je verkrijgt vrijheid omdat anderen voor je zorgen. En dat houdt niet op als je ouder wordt. Zonder goede gezondheidszorg bijvoorbeeld heb je ook geen vrijheid.”

Amerikanen zien dat inmiddels niet meer zo. Ze zijn zo geobsedeerd door het idee dat de overheid zich nergens mee mag bemoeien dat ze ook goede collectieve gezondheidszorg afwijzen. Dat moet iedereen maar voor zichzelf regelen. “Het resultaat is dat Canadezen dankzij hun goede gezondheidszorg vijf jaar langer leven dan Amerikanen. Die laatsten zeggen ‘maar ik heb vrijheid’, terwijl wie dood is toch echt geen vrijheid heeft.”

Snyder ervoer zelf hoe slecht de Amerikaanse gezondheidszorg is toen hij ernstig ziek werd. De commercie maakt er de dienst uit en verdringt de zorgvuldigheid en aandacht. Maar hij leerde nog iets anders. Een vriendin die arts is stond hem bij. “Ik merkte hoe zij door het personeel meer als zwarte vrouw werd benaderd dan als medicus. Dat maakte me duidelijk hoe het als Afro-Amerikaan moet zijn om patiënt te zijn.”

Vervolgens deelde Snyder een schokkend inzicht. De Amerikaanse afkeer van collectieve regelingen als gezondheidszorg of sociale voorzieningen komt niet voort uit een streven naar vrijheid maar uit racisme. “Witte Amerikanen zien de anderen als lui en onbetrouwbaar, met dat beeld groeien ze op. Daarom zijn ze bang dat iedere collectieve voorziening misbruikt gaat worden door niet-witte Amerikanen en willen ze er niet aan. Het resultaat is dat iedereen slechter af is, op een kleine groep rijken na.”

Een ander gevolg is dat Amerikanen veel minder vrijheid hebben dan ze zelf denken. “Europeanen hebben zelfs volgens de eigen maatstaven van de Amerikanen veel meer vrijheid. Dat kun je objectief vaststellen. Maar Amerikanen weigeren dat te geloven.”

Dat ongeloof en ontkennen van feiten wordt volgens Snyder veroorzaakt door het binaire denken waar sociale media en autoritaire politici toe aanzetten. “Alles wordt gereduceerd tot voor of tegen. Dat verkoopt goed maar zo zit het leven niet in elkaar.” Mensen worden er wel bang door gemaakt. Dat is handig voor de machthebbers want angst is in tegenstelling tot vrijheid voorspelbaar. En voorspelbare mensen kun je makkelijker sturen. Daar is technologie ook op gericht, het voorspelbaar maken van mensen. Zie de trucs die toegepast worden om te zorgen dat mensen aan de schermen gekluisterd blijven.

Het onder techmiljardairs populaire libertarisme dat nu in de VS aan de macht komt, is volgens Snyder een wegbereider voor fascisme. “Het afschaffen van de overheid leidt tot chaos en dan accepteren de burgers een sterke man die zegt dat hij orde op zaken gaat stellen en de democratie opzij schuift.”

Om dat tegen te gaan is het niet voldoende er tegen te protesteren. “Rechtse politici hebben het steeds over vrijheid, de andere kant heeft daardoor de neiging het onderwerp te laten liggen en zich meer te richten op gelijkheid, solidariteit en rechtvaardigheid. Terwijl vrijheid je de kans geeft een toekomst voor te stellen en daar in te geloven. Kritiek hebben is gemakkelijk. Je hoeft dan jezelf niet bloot te geven. Dat doe je wel als je laat zien waar je voor bent.”

Alleen maar kritiek leveren leidt er toe dat mensen steeds op zoek gaan naar wat er mis is en daarmee ook zelf niet verder komen. “Links doet dat bij voorkeur ook nog onderling, omdat ze merken dat ze met kritiek op elkaar meer aandacht krijgen dan met het bekritiseren van rechts. Altijd op zoek naar fouten, al is het maar een enkel dingetje, om personen en betogen te kunnen afwijzen. Het is destructief. Je moet je meer richten op een betere toekomst. Op ideeën, concepten en hoe die te realiseren.”

Aan het applaus te horen is hij niet de enige die dat vindt.