Toxisch leiderschap herken je aan dit patroon en ja, we zitten er middenin

Stel dat je in een relatie zit waarin de ander voortdurend roept dat jíj hem (of haar) onderdrukt. Dat hij geen ruimte krijgt, dat alles aan jou ligt. Intussen mag hij alles zeggen, grenzen overschrijden, en kwetsende dingen doen. Maar zodra jij daar iets van zegt, reageert hij furieus: Zie je wel? Jij valt míj aan. Jij bent het probleem.

Als relatiepsycholoog zie ik dit patroon bij cliënten die jarenlang zijn blootgesteld aan manipulatieve dynamieken en gaslighting hebben meegemaakt. Ze hebben zo vaak gehoord dat zij ‘het probleem’ zijn, dat ze niet meer weten of hun gevoel klopt. Of ze terecht boos of verdrietig zijn. Of ze niet gewoon overdrijven.

Wie bekend is met destructieve relaties herkent dit patroon meteen: het is omgekeerd slachtofferschap. De dader presenteert zich als slachtoffer, en de echte slachtoffers worden verdacht gemaakt. Kritiek wordt omgebogen tot aanval. En de ander wordt gek gemaakt tot deze zich gaat afvragen: Ligt het dan tóch aan mij?

Dit patroon beperkt zich helaas niet tot de privésfeer. We zien het ook in de politiek. Neem nou de manier waarop Geert Wilders zich deze week opstelde tegenover de NOS.

Wilders had een AI-gegenereerd filmpje verspreid waarin Frans Timmermans op satirische wijze werd neergezet, met gebruik van NOS-fragmenten en het NOS-logo. De omroep vroeg hem het filmpje te verwijderen, zoals ze naar eigen zeggen altijd doen als hun medewerkers en beeldmerk worden misbruikt, ongeacht de afzender. Dat is standaard beleid en volkomen legitiem.

Maar wat doet Wilders? Hij draait het om. Hij beweert dat de NOS ‘de PVV haat’ en ‘slaafs voor Timmermans kiest’. Hij doet alsof zijn partij slachtoffer is van een onderdrukkende staatsomroep. Alsof een ‘nee’ automatisch bewijs is van kwaadaardige bedoelingen.

Dit is een schoolvoorbeeld van een toxische machtsrelatie. De dader zet zichzelf neer als slachtoffer. Iedere gezonde grens wordt geïnterpreteerd als bewijs van ‘haat’.

In de psychologie noemen we dit gaslighting, een subtiele vorm van manipulatie waarbij de dader de werkelijkheid verdraait om de ander aan zichzelf te laten twijfelen. Niet met geweld, maar door een constante stroom aan twijfelzaaiende boodschappen. Iemand maakt je zó in de war met omgekeerde logica, dat je op een gegeven moment niet meer weet wie je kunt vertrouwen.

“Ze willen ons monddood maken.”

“Ze haten ons.”

“Wij zijn het echte volk, zij zijn de vijand.”

Wie dit keer op keer hoort, gaat twijfelen aan wat echt is. Je raakt afgestompt en verliest je morele kompas. Je gaat instituties (de rechtspraak, de wetenschap, de media) wantrouwen die ons juist beschermen. Je gaat geloven dat je in een strijd zit waarin jij constant wordt aangevallen.

En precies dat is de bedoeling.

Wat hier gebeurt, is geen normale polarisatie. Dit is een structureel patroon van macht en controle uitoefenen via slachtofferschap. Wie kritiek uit of een grens aangeeft, wordt verdacht gemaakt en wordt de vijand. En ondertussen blijft de politicus zelf buiten schot, want hij ‘verdedigt’ zich alleen maar.

Dit patroon is levensgevaarlijk voor een democratie. Want democratie werkt alleen als we een gedeelde werkelijkheid erkennen. Dat het recht om te spreken samen gaat met het recht om tegen te spreken. In een democratie hoort kritiek te kunnen. Ook satire hoort erbij. Maar democratie werkt alleen als je de spelregels accepteert van wetten, journalistieke vrijheid en onafhankelijkheid van instituties. Als een politicus die regels gebruikt zolang ze hem uitkomen, maar ze afbrandt zodra hij wordt tegengewerkt, dan ondermijnt hij het hele systeem.

En erger nog, hij zet burgers op tegen de democratische instituties die een beschermende functie hebben. Hij maakt van een juridische waarschuwing een complottheorie. Hij zaait wantrouwen, verdeelt mensen, en zaagt aan de poten van de rechtsstaat. Niet met geweld, maar met iets veel subtielers, met permanent slachtofferschap.

De eerste stap naar herstel? De werkelijkheid weer benoemen. Jezelf toestaan te voelen wat je voelt. Zien wat je ziet. Op je eigen waarnemingsvermogen durven te vertrouwen. En grenzen stellen. Rode lijnen trekken.

Dat is nodig in het publieke debat. We mogen het krachtig oneens zijn. We hoeven niet iedereen aardig te vinden. Maar als een politicus manipulatief slachtofferschap inzet om journalisten, wetenschappers en instituties te delegitimeren, dan moeten we dat inzichtelijk maken. Niet om hem de mond te snoeren, niet om te polariseren, maar om te begrenzen en daarmee onze democratische werkelijkheid te beschermen.

Zoals in een destructieve relatie komt er altijd een moment waarop je zegt: Tot hier. Niet verder. En als samenleving zijn we aan dat moment toe. Een gezonde samenleving is als een gezonde relatie, gebaseerd op vertrouwen, wederzijds respect en het vermogen om kritiek te verdragen. Wat Wilders doet, is precies het tegenovergestelde. We mogen dat best noemen wat het is: toxisch leiderschap. En het wordt tijd dat we stoppen met het geven van gelegenheid ervan.