Trump en de opmars van de illiberale democratie

Donald Trump is meer dan een tijdelijk aanwezige entiteit in de vorm van een schreeuwende politicus. Hij is de oerbelichaming van een structurele bedreiging voor de democratische rechtsorde. Niet uitgevoerd door een dramatische staatsgreep met zijn gewapende troepen, maar door een sluipend proces van uitholling van instituties. Voorbij de puberale pesterijen, hij heeft alle macht in handen.

Zijn aanval op de vrije pers, zijn minachting voor onafhankelijke wetenschap, zijn geslaagde pogingen om de rechterlijke macht naar zijn hand te zetten en zijn efficiënte misbruik van uitvoerende decreten vormen samen een duidelijk patroon: het transformeren van een liberale democratie in een illiberaal systeem waarin macht niet langer effectief gecontroleerd wordt. Je kunt hem zien als een valse profeet die mensen misleidt met echte fake wonderen.

Trump gebruikt het presidentiële decreet als instrument om het parlement te omzeilen. In plaats van wetgeving via debat en compromis legt hij controversieel beleid op met één handtekening. Dit ondermijnt het evenwicht tussen de machten en holt de rol van volksvertegenwoordiging uit.

Trumps rechtspopulistische kruistocht tegen de vrije media begon al tijdens zijn eerste campagne. “Fake news” werd zijn favoriete wapen tegen elke kritische stem. Journalisten werden weggezet als “de vijand van het volk”, taal die we herkennen van autoritaire regimes. Daarmee ondermijnt hij niet alleen het vertrouwen in onafhankelijke journalistiek, maar ook in het idee dat burgers met behulp van feiten en kennis via publiek debat tot politieke oordeelsvorming en keuzes komen.

Wetenschappelijke instituties trof hetzelfde lot. Klimaatrapporten verdwenen uit overheidswebsites, wetenschappers werden gecensureerd of ontslagen als hun bevindingen politieke belangen doorkruisten. Tijdens de coronapandemie negeerde Trump medische experts en verspreidde hij desinformatie.

Zijn boodschap was duidelijk: wetenschappelijke kennis telt niet, bizarre loyaliteit wel. In plaats van beleid op basis van data en gegevens, krijgen Amerikanen politiek op gegrond op persoonlijke ambities en belangen gelardeerd met overdoses wantrouwen en een simpele ideologie. Intimideren als politieke strategie.

Ook de rechterlijke macht werd niet gespaard. Trump benoemde rechters op basis van politieke trouw. De recente voordracht en benoeming van Jeanine Pirro, oud Fox-commentator en uitgesproken polariserend, bevestigt die trend. Senator Richard Blumenthal waarschuwde terecht dat hiermee “de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht onder directe aanval ligt.”

Trump heeft een blauwdruk geleverd voor de illiberale democratie van de 21e eeuw. Maar je kunt je afvragen of het inmiddels niet verder gaat richting fascistische kenmerken. 

Adorno en Horkheimer wezen al in 1947 op de opkomst van een autoritaire persoonlijkheid die zich voedt met ressentiment, massamanipulatie en anti-verlichtingsdenken. Karl Popper waarschuwde dat een open samenleving kan worden vernietigd door leiders die juist die openheid misbruiken om haar af te schaffen. Trumps retoriek, zijn vijanddenken, zijn minachting voor pluralisme en zijn drang naar totale controle passen akelig angstaanjagend goed in dat profiel.

Democratie sterft zelden plotseling. 

Het is een proces van normalisering, van morele gewenning en van steeds maar weer wegkijken. Tot het te laat is. En misschien is het al te laat. Misschien is de val al ingezet, en zijn we niet meer getuige van een bedreiging, maar van de nasleep van iets dat onomkeerbaar is.

Wie denkt dat dit slechts een Amerikaans verschijnsel is, vergeet politici dichter bij huis te aanschouwen. Ook in Europa kijken autoritaire politici aandachtig mee. Zij kopiëren succesvol gedrag. 

Waarmee de aanvallen op andere politici, wetenschappers en journalisten misschien wel de voorbode zijn voor inperking van vrijheden van groepen of van alle burgers in Europa.

Niet alleen aan de rechterkant, ook aan de linkerzijde krijgt populisme laarzen aan de grond. Het midden is aan het omvallen.

Het is verstandig om niet alleen de straat op te gaan en debatten op te zoeken voor zaken die te maken hebben met oorlog maar ook te kijken naar hoe vernietiging van de moderne democratie mogelijkerwijs in eigen huis gaande is.

Ook hier zijn de politici die de media zwartmaken, de wetenschap wantrouwen, rechters aanvallen en parlementen proberen te omzeilen. Activisten binnen en buiten de politieke arena lijken steeds vaker lak te hebben aan democratische principes en aan de scheiding van machten waardoor vrijheden in gedrang komen. De ideologisering van de samenleving in een polariserend model waarbij groepen niet meer luisteren en alleen nog maar hard hun morele gelijk scanderen.

De illiberale democratie is geen verre dreiging meer. Ze klopt aan onze eigen voordeur. De schaduw van fascisme, in welke kleur dan ook, is helaas te zichtbaar. Trump is geen jammerlijke dwaze uitzondering, zijn evangelie is springlevend en heeft vele echo-discipelen met te grote ego's.

Democratie is uiterst kwetsbaar en gezien de tijd nog steeds in een jeugdige fase. Misschien kunnen we de democratische principes iets beter koesteren en beschermen.