Trump is als een homeopatisch middel dat kwaad met kwaad bestrijdt

Hoe rotter onze democratie wordt, hoe meer het ook mensen aantrekt die uit zijn op macht.

De meningen en duidingen over wat er op dit moment gaande is in de wereld rollen over elkaar heen en lijken zich te verdelen in 2 kampen. De ene kant ziet Europa als hoeder van democratische waarden en Trump als groot gevaar voor deze waarden. De andere kant ziet Europa juist als het grote kwaad dat de vrije meningsuiting van burgers in gevaar brengt en Trump en consorten als grote redders. Het valt niet mee om in het midden te blijven, als individu een eigen mening te formuleren en kritisch te zijn naar beide partijen. Zowel de EU als Trump te zien als een onderdeel van dezelfde machtsstructuur. Europa wellicht meer verborgen, verpakt in een democratisch jasje. Trump meer openlijk die alle democratische beperkingen aan de kant veegt. In dit artikel wil ik stil staan bij deze machtsstructuur en kijken of we vanuit een breder perspectief een bepaalde wetmatigheid kunnen ontdekken in wat op dit moment gaande is in de wereld.

Om die machtsstructuur verder uit te werken, hanteer ik de visie dat de mens bestaat uit een persoonlijkheid en essentie. Ik heb daar vaker over geschreven. De persoonlijkheid staat voor onze buitenkant, onze vorm en overleving in de buitenwereld. De essentie staat voor onze binnenkant, waar onze bezieling zit, maar bv. ook ons moreel kompas, de toetsing wat voor jou waar is en niet waar, ons talent, de compassie voor onszelf, onze medemens en de natuur. Als we kijken naar onze Westerse samenleving zoals die de afgelopen eeuwen zich heeft ontwikkeld met op dit moment het neoliberalisme als meest dominante levensbeschouwing, kunnen we vaststellen dat deze is gebaseerd op de scheiding tussen persoonlijkheid en essentie. Met andere woorden; collectief, individuen daargelaten, zijn we het contact met onze essentie verloren. Of zoals de filosoof Heidegger het noemde; het vergeten zijn.

Dit is belangrijk. Want als we dan kijken naar onze democratie, dan is vertrouwen hierin de basis. Het vertrouwen dat onze volksvertegenwoordigers en de macht die wij ze met onze stem geven, dienstbaar maken aan de gemeenschap, aan de mens en zijn omgeving, aan de aarde. Dat zij deze macht niet voor zichzelf gebruiken. In mijn visie gebeurt dit als we als mens, als (politiek) leider, contact houden met onze essentie. Dit laat dus zien hoe kwetsbaar democratie is als politieke leiders geen contact hebben met hun essentie en macht dus leidt tot machtsmisbruik. Dan keert de democratie die ooit begon als een verlicht idee zich tegen zichzelf en zou je kunnen zeggen dat de democratie corrumpeert, verrot raakt. En hoe rotter onze democratie wordt, hoe meer het ook mensen aantrekt die uit zijn op macht. En macht is niet alleen de macht van de alleenheerser, maar ook de technocratische macht van het protocol, de regel, het algoritme waar werknemers zich achter verschuilen en burgers het slachtoffer van zijn (zie met name de toeslagenaffaire).

Nog een stapje verder zou je kunnen stellen dat deze verdichting van macht kenmerken van totalitarisme heeft. Hannah Arendt schreef hierover naar aanleiding van de WOII, maar ook Mattias Desmet noemde in deze tijd deze term. Hij schreef het boek; de psychologie van totalitarisme. Een van de kernmerken van totalitarisme is dat het dominante en ongenuanceerde zwart-wit-narratief geen kritiek meer duldt van andersdenkenden. Dat zagen wij de laatste jaren gebeuren bij onderwerpen zoals het Coronabeleid, klimaatbeleid en visie op de oorlog tussen Oekraïne en Rusland. Hier werd door de politiek zowel als door de media een behoorlijk dwingend en eenzijdig narratief neergezet, dat weinig tot geen discussie of kritiek duldde. Om de Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Klok nog maar eens te citeren; bij een (Corona) crisis zoals deze moeten we met één mond spreken. Als land één lijn trekken, om die lijn te steunen. Terwijl volgens mij wat waar en goed is juist ontstaat door het contact met elkaar aan te gaan, de verbinding, de dialoog, het gesprek. Met name met andersdenkenden.

Dus om Europa (EU) nu als hoeder van democratische waarden voor te spiegelen, dat is in mijn ogen een vertekend en onjuist beeld. Ten eerste heeft Europa, net als de VS, zijn democratische waarden sinds de jaren 80 van de vorige eeuw ingeleverd voor de ondemocratische uitgangspunten van het neoliberalisme. Sindsdien bepaalt deze extreme vorm van kapitalisme ons dagelijks leven en is het democratische kiesrecht verworden tot een legitimatie voor dit systeem dat mens en natuur als gebruiksvoorwerp, als object ziet voor het eigen gewin. We worden niet democratische opgevoed, we worden neoliberaal opgevoed als mens.

Ten tweede legt de Europese Unie steeds meer zijn regels en dwingend beleid op aan zijn lidstaten. Top-down in plaats van bottom-up. Sterker nog, doordat landen zich verder verenigden in bv. de WEF en WHO werd de centralisatie van macht en het dominante narratief nog sterker en voelden mensen zich in toenemende mate beperkt in de eigen, vrije meningsuiting. De angst voor een politieke overheid die burgers aan de hand van een snel ontwikkelde technologie controleert, maar ook de angst voor een oorlog met de oorlogsretoriek die werd gebezigd door de Europese, politieke leiders werd groter en voelbaar. Het is dom om deze verdichting van macht die tegengesteld is aan democratische waarden te ontkennen of te bagatelliseren.

Bovenstaand beeld van de toestand van democratisch Europa en de corrumpering daarvan, geeft een vruchtbare voedingsbodem voor extreemrechts, zoals we dat in de laatste jaren hebben zien ontwikkelen en waarvan Trump nu de climax is. Voorstanders van Trump zien dat hij de bestaande, rotte structuren zoals ik die eerder beschreef, omverkegelt. Het lijkt dan alsof hij uit is op iets goeds. Ik snap dit vanuit de grote angst die er was voor een verdere machtsverdichting zoals die gaande was in Europa. Vanuit de reddersdriehoek bekeken, zoek je dan echter nog steeds de hoop en de redding buiten jezelf.

Trump is niet de redder. Hij geeft niets om burgers, om vrije meningsuiting of om vrede. Vanuit zijn persoonlijkheidsstructuur is maar een ding belangrijk, namelijk macht en alleenheerschappij. Dat is zijn enige motief, maak je daar geen illusie over. Daar waar Europa dan nog enige democratische buffers aanwezig zijn om alleenheerschappij te voorkomen, gooit Trump deze resoluut omver. Hij doet alleen maar zaken met mensen die zijn zoals hij. Anderen zijn in zijn ogen slappelingen, pussies. Met deze machtswellustelingen, zoals Poetin en Netanyahu, verdeelt hij de wereld. Trump is bijzonder goed in het vinden van de zwakke plekken van anderen, zoals Europa. Hij buit deze uit om er zelf beter en groter van te worden. Het gaat Trump alleen maar om Trump.

Deze week kwam de zin in me op; Trump is als een homeopatisch middel die kwaad met kwaad bestrijdt, ook al is hij niet bepaald een verdunning. Bob de Wit gebruikte in zijn gesprek met Jorn Luka de toepasselijke metafoor van onze oude machtsstructuur als een rotte boom die aan het omvallen is. En die allerlei insecten aantrekt, zoals pissebedden en kakkerlakken om deze boom om te vormen tot compost voor het nieuwe dat uit het oude geboren wordt. In mijn ogen zou je Trump en consorten dus kunnen zien als insecten die de rotte boom van onze samenleving opeten, verder kapot maken, vermalen tot compost. Als het inderdaad zo is dat Europa de democratische waarden heeft gecorrumpeerd en verrot, dan is het alternatief van Trump nog minder democratisch, nog rotter. Trump en zijn vrienden zijn immers onderdeel van de rottende boom die aan het omvallen is en geen onderdeel van het nieuwe. Zij kunnen alleen maar kapot maken en chaos scheppen, niet opbouwen.

Zoals ook met een homeopatisch middel zal het gif ervoor zorgen dat het levend gevend principe, de vitaliteit, de gezonde en bevrijdende krachten gaan opstaan. Niet vanuit de bestaande macht of de bestaande machtsstructuur, maar vanuit burgers zelf. Bob de Wit heeft een interessante visie op AI. Volgens hem dwingt de ontwikkeling van AI, die de mens qua intelligentie binnen de kortste keren gaat voorbijstreven ons om op zoek te gaan naar wat ons nu mens maakt. Wat de kern is van ons menszijn. Vanuit mijn gedachtengoed dienen we eerst als individu in onszelf het contact te herstellen met onze essentie, om daarna een gezonde samenleving op te bouwen. Zo binnen, zo buiten. Waar de oude, zielloze en liefdeloze machtsstructuur waarin we nu leven, wordt gekenmerkt door de scheiding tussen persoonlijkheid en essentie, is de verbinding hiertussen juist de basis voor het nieuwe. De toekomst is in die zin holistisch. Of is niet. Dat staat haaks op de wereld waarin we nu leven.

Macht om anderen te onderdrukken of de mond te snoeren, wordt dan de kracht om met elkaar samen te werken. Zoek het goede niet meer buiten jezelf, maar vind het in jezelf. In de oude machtsstructuur begint leiderschap van buiten, in de nieuwe samenleving begint dit vanbinnen. Mensen zoals Bob de Wit (lees zijn boek Society 4.0) en Jan Rotmans (lees zijn boek De perfecte storm) geven hier in Nederland een aanzet toe. Er zijn hier al talloze voorbeelden van. Pas als de rottende boom is omgevallen en compost geworden, kan wat onzichtbaar onder de oppervlakte in de onderstroom aanwezig is naar boven komen en zichtbaar worden.