Tussen scrollen, vrezen en preppen: hoe om te gaan met angst

We leven met geopolitieke spanningen op het wereldtoneel, algoritmes in onze broekzak en een klimaat dat kantelt. Dat de angst blijft hangen, is niet vreemd. Wat wél verrast: hoe bruikbaar een 19de-eeuwse denker vandaag blijkt te zijn.

De krantenkoppen stemmen somber: een ‘dystopische toekomst’ las ik onlangs ergens. Of ‘de laatste zomer van vrede’, en het einde van het ‘onbezorgde leven’. Dystopische pareltjes. De dreiging druipt van het scherm. Gelukkig schijnt buiten de zon.

Ondertussen zitten we thuis of op het werk, hangen in de trein of staan aan de schoolpoort. We scrollen gedachteloos, duwen het nieuws weg, proberen door te gaan. Maar het angstzaadje is geplant. Niet als teken van zwakte, maar als iets wat gewoon meeloopt.

Later, in de supermarkt, blijf je ineens staan bij een pak rijst: neem je er één, of toch maar drie? Water, medicijnen, een zaklamp. ‘Je moet voorbereid zijn,’ hoor je. Maar dat gevoel verdwijnt niet door een lollig bedoelde video over preppen, zoals Eurocommissaris Lahbib laatst liet maken. De onrust zit dieper.

Het gaat hier niet om klinische angststoornissen waarvoor mensen terecht hulp zoeken. Dit is iets anders. Een diffuse, maatschappelijke onrust die lastig te benoemen is, maar overal doorheen sijpelt. Het gevoel dat je geen invloed hebt op wat er komen gaat. Geen grip op beslissingen die elders worden genomen. Geen controle over systemen die groter zijn dan jijzelf. Uit die machteloosheid groeit iets dat op angst lijkt, maar fundamenteler is.

Mens-zijn
En juist daar wordt Søren Kierkegaard relevant. Voor deze Deense denker uit de 19de eeuw was angst niet iets om te vermijden, maar een beginpunt. Angst maakt zichtbaar dat er iets op het spel staat. Dat er iets kan veranderen. In de ruimte tussen wat is en wat zou kunnen zijn, ontstaat volgens hem onze existentie, stelde hij al in de jaren 1840 vast. Pas wanneer je beseft dat je moet kiezen, begint het mens-zijn echt.

Kierkegaard maakt een duidelijk onderscheid tussen vrees en angst. Vrees richt zich op iets concreets: een spin, een hond, een belastingaangifte. Angst is abstracter. Ze gaat over wat mogelijk is, niet over wat al bestaat. Zoals de gedachte aan oorlog, of aan klimaatontwrichting. Google Trends laat zien dat het woord ‘oorlog’ sinds 2022 structureel vaker wordt opgezocht. Sinds de inval in Oekraïne blijft de lijn stijgen.

De vragen borrelen op: komt er opnieuw dienstplicht? Wat als een raket Amsterdam treft? Wat als het internet uitvalt? Of denk aan het ongemakkelijke gesprek over AI, of de gevolgen van extreme droogte of wateroverlast. Het duizelige gevoel dat dat oproept is volgens Kierkegaard niet vreemd: het komt voort uit vrijheid. We worden gedwongen te handelen zonder ooit zeker te weten wat juist is. Alles ligt open. En dat geeft druk.

Dus zoeken we houvast. In routines, agenda’s, verzekeringen. In lijstjes en rituelen. Zelfs eindeloos scrollen voelt soms als iets vasthouden in een wereld die verschuift.

Kierkegaard beschreef in dat verband de ‘spitsburger’: iemand die zich keurig aan de regels houdt, zijn dagen afwerkt, en zo zijn angst onderdrukt door zich aan te passen. Iemand die niet meer denkt, niet meer kiest. Die zijn vrijheid verliest zonder het door te hebben. “De papegaaienwijsheid van de triviale ervaring,” noemde hij dat.

Instagramcoach
Kierkegaard zou vandaag geen Instagramcoach zijn die je het geld uit de zakken klopt. Maar zijn inzichten blijven bruikbaar. Angst is niet het probleem. Ze is een teken dat je moet kiezen hoe te leven. Het wordt pas lastig als we niet meer nadenken over wat die angst betekent, en er alleen nog op reageren: vechten, vluchten of verstijven.

Juist daarom moeten we waakzaam zijn. Angst is een krachtig instrument geworden in het publieke debat. Ze wordt ingezet om beleid erdoor te drukken, markten te beïnvloeden, verkiezingen te sturen. Niet altijd grof of opzichtig, soms juist subtiel. Maar dat het gebeurt, is duidelijk.

De vraag is dus niet óf we bang zijn, maar wat we met die angst doen. Laten we haar ons gedrag bepalen? Of gebruiken we haar om helder te denken en kritisch te blijven? Niet om alles zelf op te lossen, maar om niet stil te vallen.

Denk. Praat. Lees. Handel. Niet als sluitend antwoord, maar als richting. Leg de telefoon eens weg. Ga wandelen zonder doel. Spreek af zonder agenda. Lees iets wat je niet meteen begrijpt.

Kierkegaard schreef dat wie zijn angst blijft wegduwen, op de automatische piloot gaat leven en uiteindelijk zichzelf kwijtraakt. We kunnen angst gebruiken om wakker te blijven. Om te leven, ondanks alles wat we niet weten. Niet alles kan. Niet alles lukt. Maar ergens moet het beginnen.

En als het te veel wordt: adem in. Sluit het scherm. En lees Kierkegaard.