Valt er nog wat te lachen in de USA?

De beslissing van ABC om de latenightshow Jimmy Kimmel Live! van de buis te halen, omdat de presentator opmerkingen maakte over de moord op de conservatieve heilige Charlie Kirk, laat opnieuw de hypocrisie in de USA zien. Terwijl de moderne dictator Trump met zijn aanhang alles doet wat in een democratie ongepast is - en geen kritiek duldt op handelen - komen er steeds meer beperkingen voor zijn politieke tegenstanders. Feitelijk is er bijna sprake een vorm van (zelf)censuur. 

Het gevaar is groter dan alleen het weghalen van een televisieprogramma: het toont hoe diep de macht van Donald Trump en zijn aanhang inmiddels reikt in media, politiek en instituties. De Trump-beweging zelf staat niet echt bekend om respect voor fatsoen, een open dialoog of verkondigen van wetenschappelijke feiten. Het humor-gen is veelal ook afwezig.

Jarenlang hebben Trump en zijn bondgenoten tevens de meest waanzinnige complottheorieën verspreid. Van de grote leugen dat de verkiezingen van 2020 gestolen zouden zijn, tot het bizarre QAnon-verhaal over een satanistisch pedofielennetwerk in de Democratische Partij. Trump zelf beweerde doodleuk dat bleekmiddel injecteren kon helpen tegen corona, dat mondkapjes “onnodig” waren en dat het virus vanzelf zou verdwijnen. Robert F. Kennedy Jr., die zich inmiddels in Trumps kamp nestelt, voegde daaraan zijn eigen bizarre antivax-samenzweringen toe.

Nog ernstiger is het openlijke aanmoedigen van geweld. Tijdens bijeenkomsten en op social media werd er gelachen en gejuicht wanneer tegenstanders met fysiek geweld bedreigd werden. Toen congreslid Nancy Pelosi persoonlijk het doelwit was, waren er Trump-supporters die dit ge-wel-dig vonden. De aanval met een hamer op haar man, Paul Pelosi, werd in deze ultrarechtse kringen zelfs bespot en gesteund. 

De meest ontluisterende uiting van dit klimaat van intimidatie en provocaties is 6 januari 2021: de bestorming van het Capitool. Gewapende betogers, aangemoedigd door Trump zelf, probeerden de uitslag van de verkiezingen tegen te houden. Politieagenten werden in elkaar geslagen, het hart van de Amerikaanse democratie werd letterlijk in elkaar getrapt. Tot op de dag van vandaag doen Republikeinse leiders dat geweld af als “protest”. En de machthebber Trump verleende gratie met zijn X handtekening.

Ook binnen instituties heeft Trump zijn greep vergroot. Extreme loyaliteit is de norm geworden, professionaliteit is van minder belang. Je kunt zeggen dat er een ontmanteling van deskundigheid plaatsvindt met als gevolg een debilisering van de maatschappij. Wie dommer is dan Trump - knap - maakt kans op een mooie carrière. Of wie zich minder slim voordoet.

Van de FBI tot het ministerie van Justitie: functionarissen die de onafhankelijkheid van hun ambt wilden beschermen, zijn opzijgeschoven of publiekelijk vernederd. En het gaat steeds verder. Trump zet, puur om zijn spierballen te tonen, de Nationale Garde in tegen 'iets' dat hij vindt in blauwe staten. Het is brute intimidatie, geeft juist meer confrontaties en vergroot de onveiligheid. 

Zelfs wetenschappelijke instellingen en musea ontkomen niet aan deze vuisten van Donald: van aanvallen op klimaatonderzoekers tot dreigementen tegen musea die aandacht vragen voor slavernij of inheemse geschiedenis. Of gewoon de geldkraan stopzetten, dat is een andere tactiek.

Tegen deze intimiderende (en humorloze) achtergrond is niet zo gek dat juist een komiek als Jimmy Kimmel wordt gestraft. Indirect door de grote dictatuur zelf binnen een gecreëerd klimaat van angst, intimidatie en censuur. Kimmel heeft jarenlang met satire de hypocrisie van de macht blootgelegd. Dat mag en moet in een gezonde democratie. Over alles je mening verkondigen en grappen maken.

Ironie en spot zijn essentiële vormen van vrije meningsuiting en nodig om een samenleving te laten functioneren. Dat nu een televisienetwerk als ABC, eigendom van Disney, laf buigt voor politieke druk van populistisch rechts en dreigementen vanuit toezichthouders is ronduit zorgwekkend.

Want dit is geen incident. The Late Show van CBS is ook al gecanceld vanwege 'financiële' argumenten. Stephen Colbert staat op het foute blauwe lijstje van de antidemocratische beweging. Het past in het handelen van Trump en zijn aanhangers. Zij mogen zeggen wat ze willen, hoe grof, intimiderend, idioot, leugenachtig of opruiend ook. Tegelijkertijd worden de critici monddood gemaakt. Smile.

Het gevaar kan nauwelijks worden onderschat. Wie bepaalt straks welke grappen nog gemaakt mogen worden? Wie durft nog kritiek te uiten, als de kans groot is dat een miljardair, een omroepbaas, politieke toezichthouder of Trump je 'neutraliseert'? Het zijn vormen van stemband-castraties passend binnen minder geinige staten.

Dit is het klimaat waarin vrije meningsuiting niet langer vanzelfsprekend is, maar afhankelijk blijkt te zijn van de grillen van de niets ontziende macht. Hoeveel grappenmakers passen er op een figuurlijke elektrische stoel? Zoveel dat kijkers huilen in plaats van nog te lachen.

We moeten niet te vaak de jaren '30 metafoor gebruiken. Echter als er kenmerken zijn mogen we ze benoemen. Donald Trump geeft net als 90 jaar geleden aan dat Plato zijn theorie werkelijkheid kan zijn. Tirannie geboren uit democratie. Geschiedenis is er natuurlijk wel ook om van te leren.

Het Washington van Trump is steeds meer een kopie van Weimar van de jaren ’30. Grote politieke verdeeldheid, een groeiend wantrouwen en toenemend geweld. Feiten en nieuws worden verdraaid. Gezocht naar zondebokken om de schuld te geven. Met een steeds groter wordende macht van de heersende leider en zijn partij. Terwijl onafhankelijke media, de rechters, grappenmakers en instanties onder druk komen te staan. Misschien is het point of no return naar een illiberale democratie al gepasseerd.

Terug naar de ironie, zolang het hier nog even kan. De partij die zich voortdurend presenteert als verdediger van de vrijheid van meningsuiting, is in werkelijkheid hard op weg diezelfde vrijheid te ondermijnen. Door druk, dreiging, intimidatie en radicale humorloosheid. Dat maakt de neutralisatie, zonder kogel, van Jimmy Kimmel niet alleen een heel slecht voorteken maar zelfs een bewijs van een ernstige aanval op de democratie.

In de USA is een nieuw politiek systeem ontstaan waar er straks wel verkiezingen zijn, maar waarin organisaties, vrije pers en kritische stemmen systematisch worden geïntimideerd en onschadelijk gemaakt. Vrijheid van meningsuiting is er slechts voor wie de macht dient, niet voor wie kritiek levert of er grappen over maakt. 

Dat is geen democratie meer, maar de geleidelijke normalisering van Trumpiaans autoritarisme. Waakzaamheid in Europa is nodig. Weimar kent verdorie nakomelingen. Nachten van 1000 grappen zijn nodig om het gevaar te stoppen en te blijven lachen.