Vrij zijn betekent ook dat je verantwoordelijkheid voor je keuzes moet nemen

De indruk wordt gewekt dat het marktdenken ertoe leidt dat er een ideale samenleving ontstaat waarin iedereen kan krijgen wat hij of zij wil, zonder problemen.

Vrijheid is een belangrijke verworvenheid van ons democratisch stelsel, en een groot goed. Maar de vrijheid die de een opeist kan ten koste gaan van de vrijheid van anderen. Vrijheid is een lastig begrip, dat veel aspecten heeft. Er is dan ook veel over geschreven. In filosofische zin gaat het met name over de fundamentele vrijheid van onze geest. In psychologische zin is de vraag of ons handelen zo autonoom is als we denken, en dat is niet zo.

Als we vrijheid beschouwen in maatschappelijke zin dan hebben wetenschap, techniek, politiek en cultuur ons als burgers steeds vrijer gemaakt. Dat wil zeggen, we hebben steeds meer speelruimte om allerlei keuzes te maken. Dat brengt ook valkuilen mee. Want juist door de enorme keuzevrijheid zouden we ons telkens moeten afvragen of onze keuze niet ten koste gaat van de levenskwaliteit van anderen of nadelige gevolgen heeft voor de omgeving. Net in deze tijd van Corona, stikstof, landbouw, milieu en energie crisissen is dit belangrijk.

Dat sluit aan bij wat Aristoteles al vond: het leven moet gaan om het doen van het goede, en niet om wat je impulsen je zo maar ingeven. Met andere woorden, wie vrij wil zijn moet zich er ook van bewust zijn dat je verantwoordelijkheid voor je keuzes moet nemen. In die zin is vrijheid nooit absoluut en vrijheid vraagt ook verbondenheid met anderen en met de toekomst van de aarde waar we op leven. En er zijn al zo’n 8 miljard andere mensen die ook recht hebben op een menswaardig bestaan. We willen allemaal kunnen eten en drinken, wonen, ontspannen, contact hebben met anderen, zingeving vinden.

Het probleem is dat de huidige dominante neoliberale stroming de nadruk legt op ongebreideld consumeren door materiele zaken te verwerven. De indruk wordt gewekt dat het marktdenken ertoe leidt dat er een ideale samenleving ontstaat waarin iedereen kan krijgen wat hij of zij wil, zonder problemen. Daarmee sluiten we de ogen voor de gevolgen die het huidige consumentisme heeft voor de samenleving en de aarde.

Hoe krijgen we de ogen van de mensen geopend? Natuurlijk zijn er profeten die waarschuwen voor de gevolgen van onze huidige levensstijl, maar hun boodschap is voor velen niet welgevallig. Ook zijn er stromingen die zich afzetten tegen het westerse marktdenken, zoals de fundamentele islam, het radicale communisme of de filosofie van het natuurleven. Maar die stromingen roepen ook weer problemen op.

Het vinden van een goede balans zoals geprobeerd is met het humanisme, het liberalisme en socialisme met een menselijk gezicht, blijkt een enorme opgave te zijn. De balans tussen persoonlijke keuzevrijheid en algemeen belang die in grote delen van onze samenleving is verstoord moet worden hervonden. Er is een tegenbeweging die te vatten is onder de noemer “samenwerken aan samenleven”, en er zijn allerlei lokale initiatieven zoals anders boeren, bestendiger bouwen, zelfvoorzienende communities. Die initiatieven zouden geschraagd moeten worden door een maatschappijbrede beweging die de balans tussen individuele vrijheid en algemeen belang vorm geeft in verschillende levenssferen, zoals wonen, voeden, leren, ontspannen en sporten, communicatie, werken en produceren, organiseren, gezondheid, enzovoort.

Raf Daenen, docent maatschappelijk ontwikkeling
Willem Vermeulen, psycholoog