Waar is het vrouwengezicht van de oorlog?

Arme jongens, arme mannen die wordt wijsgemaakt dat wapens, geweld en het beschermen van vrouwen hen tot man maakt.

In de week van internationale vrouwendag valt op hoe weinig aandacht er is voor de rol van gender en patriarchaat in de oorlog in Oekraïne. De media geven uitgebreide analyses over de ontwikkelingen aan het front en de effectiviteit van bepaalde wapentypen – een paar jaar geleden was iedereen COVID-deskundige, inmiddels is iedereen wapendeskundige – maar dat draagt weinig bij aan begrip van de oorzaken en gevolgen van de oorlog.

Die oorzaken en gevolgen zijn politiek en economisch van aard, maar bij oorlog en militarisme speelt ook ideologie een belangrijke rol. In Rusland is dat duidelijk. “Feministen vechten tegen een patriarchale cultuur, waarin mannen zo bang zijn om zwak te lijken dat ze bereid zijn om mensen te vermoorden” schreef de Russische feministe Zalina Marshenkulova in een woedend betoog in februari 2022, enkele dagen na de Russische inval in Oekraïne. De Russische macho's in het Kremlin propageren “traditionele waarden die gebaseerd zijn op geweld en vernedering” en “hun giftige mannelijkheid is uitgegroeid tot een nucleaire bedreiging”.

Ook aan 'onze' kant worden traditionele waarden ingezet voor de oorlog. In Oekraïne lijkt de oorlog mannen en vrouwen in traditionele rollen te duwen. Vrouwen en kinderen mogen het geweld ontvluchten terwijl mannen en transvrouwen moeten blijven om het vaderland (of is het moederland?) te verdedigen. Waarom zijn vrouwen en kinderen één categorie? Waarom niet de categorie 'ouders met kinderen'? Kunnen kinderen wel zonder papa maar niet zonder mama? Kunnen mannen beter vechten dan vrouwen? Of is het een willekeurig selectiecriterium om te zorgen dat er voldoende mensen in Oekraïne blijven om te vechten? Zowel Rusland als Oekraïne lopen het risico dat de munitie op raakt, maar Oekraïne loopt ook het risico dat de te mobiliseren mannen opraken. Rusland is veel groter, de Russische krijgsmacht kan eindeloos mobiliseren. Zolang ze hun kanonnenvoer maar vooral halen uit de arme, ver afgelegen etnische gebieden, en niet uit de grote steden waar de burgers mondiger zijn. Anders zal de steun voor Poetins oorlog ondanks alle propaganda afbrokkelen.

Mannen moeten dus vechten. Of ze willen of niet. Het recht op dienstweigeren heeft de regering-Zelensky afgeschaft. Een man kan zijn landgenoten alleen dienen door te doden, wie weigert gaat jarenlang de bak in zonder recht op beroep. Ook voor Russische en Belarussische mannen is er weinig keus. Vluchten naar het westen biedt geen veiligheid, dienstweigeraars hebben geen recht op asiel, al worden ze op dit moment niet teruggestuurd. Grote pech als je als man geboren bent. Om over het verdriet van transvrouwen nog maar te zwijgen.

In de meeste Westeuropese landen geldt de dienstplicht inmiddels ook voor vrouwen. Dat wordt door sommigen bejubeld als een feministische stap voorwaarts. Vrouwen mogen nu meedoen in het leger dat de westerse macht over de wereld bewaakt, hoera. De Duitse minister Baerbock beweert dat ze 'feministische buitenlandpolitiek' voert, maar dat betekent vooral dat vrouwen 'mannenrollen' mogen vervullen, het dominante systeem wordt niet ter discussie gesteld. Onze vrouwelijke minister van Defensie stapt stoer rond op een militaire basis in een kek pilotenjack.

Feminisme betekent andere waarden centraal stellen. Door bijvoorbeeld 'veiligheid' niet te definiëren als militaire veiligheid. Veiligheid betekent dat er een dokter is als je kind geboren moet worden, dat je kind naar school kan, dat je eten op tafel kunt zetten. Veiligheid is de klimaatcrisis oplossen en de biodiversiteit beschermen. Wat heb je aan militaire dienstplicht voor vrouwen om dit soort veiligheid te bereiken? Waarom worden er voor miljarden nieuwe wapens aangeschaft en niet voor miljarden aan huizen verduurzaamd?

De angst van mannen om zwak te lijken zit diep in de cultuur, ook in het westen. Ook hier bestaat sterk het idee dat mannen vrouwen moeten beschermen. De 'goeden' in de oorlog (dat zijn wij natuurlijk) beschermen vrouwen terwijl de slechten (dat zijn de anderen) geen respect voor vrouwen hebben. De strikte indeling in goeden en slechten maakt het oorlog voeren een stuk makkelijker en is in de media mateloos populair. In een talkshow op de Duitse tv merkte Linke-Bondsdaglid Sahra Wagenknecht op dat zowel Russische als Oekraïense soldaten zich schuldig maken aan seksueel geweld. Dat was de talkshowhost te gortig: Wagenknecht werd beschuldigd van fake news. Alleen Russische soldaten zouden zich misdragen. De talkshowredactie kwam zelfs op de proppen met een VN-mensenrechtenrapport om dat te bewijzen. Maar ze citeerden het rapport onjuist en onvolledig. Want de VN-Commisaris voor Mensenrechten constateert juist seksueel geweld bij alle partijen.

Een samenleving waarin veel wapens rondgaan is altijd gewelddadig. Het NOS Journaal bracht een item over de NAVO-toetreding door Finland. Er wordt een vrolijke Finse soldaat ten tonele gevoerd die mag vertellen dat het Finse leger anders is georganiseerd, namelijk dat elke man zijn dienstwapen in huis mag bewaren. De NOS-journalist vindt het maar ludiek. Wat niet wordt verteld is dat Finland het hoogste aantal doden door vuurwapens telt van de EU. Nog niet zo veel als de VS, maar vele malen meer dan in landen waar niet iedereen direct toegang heeft tot een wapen. Wapens worden gebruikt bij ruzies in de huiselijke sfeer – vaak tegen vrouwen, vaak na alcoholgebruik. Ook heeft Finland een bovengemiddeld aantal jonge mannen dat zichzelf van het leven beroofd met zijn eigen vuurwapen.

Arme jongens, arme mannen die wordt wijsgemaakt dat wapens, geweld en het beschermen van vrouwen hen tot man maakt. Je hoeft niet te weten hoe ver een HIMARS raket geschoten kan worden, je moet de ideologie achter oorlog doorzien. Er kunnen allerlei redenen zijn om te kiezen voor of tegen geweld. Maar je moet het nooit doen om aan te tonen hoe mannelijk je bent – of hoe feministisch.