Waar komen de Russen in de Baltische landen vandaan?

Over de drie Baltische landen Estland, Letland en Litouwen is in de rest van Europa nog altijd weinig geweten. Als ze al in het nieuws komen dan is het omdat ze waarschuwen voor een Russische dreiging en andere landen van de Europese Unie en de NAVO dringend oproepen om hun defensie te versterken. Ze worden dan ook nogal eens gezien als nationalistische ijzervreters die overdrijven en onnodig spoken zien.

Dat treft ook toe wanneer het gaat over de inwoners van die landen die van oorsprong etnische Russen zijn. Velen bij ons begrijpen niet waarom de Balten “zo moeilijk doen” tegenover die landgenoten, immers 'gewone burgers' van die landen, maar toevallig met Russische wortels?

Wanneer men echter de geschiedenis van de Baltische landen goed bekijkt dan kan er eigenlijk alleen maar begrip ontstaan voor hun bezorgdheid en angsten. Een goede kennis van hun geschiedenis helpt ook beter te begrijpen waarom zij zich zorgen maken over de uitspraken van de Russische president Poetin over de plicht van Rusland om ook Russen die buiten Rusland wonen te beschermen.

Estland, Letland en Litouwen hebben alle drie een lange en gewelddadige ervaring met Rusland en de Russen. Allereerst toen ze werden ingelijfd bij het Russische keizerrijk aan het begin van de 18e eeuw en, na een korte onafhankelijkheid tussen 1922 en 1940, een tweede keer toen de Sovjet-Unie ze in de jaren veertig van de vorige eeuw bezette.

Het zwaarst was de periode van Sovjet-bezetting, die definitief in 1944 begon en tot 1991 duurde. Enkele jaren daarvoor hadden de Sovjet-geheime diensten een begin gemaakt met de arrestatie en deportatie van 15.000 “vijandige elementen”. In die periode werden 124.000 burgers geëxecuteerd of gedeporteerd onder wie 12 staatshoofden en 82 ministers, een uitroeiing van de Baltische politieke en sociale elite.

In totaal werden tussen 1940 en 1953 200.000 Baltische burgers naar de Sovjet-Unie gedeporteerd of naar werkkampen gestuurd, bijna tien procent van de volwassen bevolking. Iedere Est, Let of Litouwer heeft wel een familielid met deportatie-ervaring. Officieel was dit onderdeel van de 'Sovjetisering' van die landen, om ze in het keurslijf van de Sovjet-Unie te persen. In feite betrof het Russificering. Russen vormden immers het overgrote deel van de Sovjet-bevolking en Rusland had de zwaarste stem in de Sovjet-besluitvorming.

Een ander onderdeel van de Sovjetisering was de door de overheid gestuurde immigratie van Sovjet-burgers naar de Baltische landen, bijna uitsluitend Russen, vooral bouwvakkers, fabrieksarbeiders en militairen. Dat leidde tot een enorme verandering in de samenstelling van de bevolking. Zo groeide tussen 1920 en 1989 het aandeel Russen in de bevolking van Estland van 8 tot 30 procent, in Letland van 10 tot 34 procent en in Litouwen van 2,5 tot 9,5 procent.

Omdat ze tot de bezettende macht behoorden hadden ze geen enkele incentive om de taal van hun nieuwe land te leren of zich daar sociaal cultureel te integreren. Past men het percentage Russen in Letland toe op Nederland, dan zouden daar in 1989 naast 10 miljoen Nederlanders 5 miljoen burgers van één andere nationaliteit hebben gewoond, die ook nog eens de bezettende macht vertegenwoordigden.

Is het dan vreemd dat de Baltische landen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 onmiddellijk hun heil zochten bij de Europese Unie en de NAVO? Ze waren doodsbenauwd voor Russisch revanchisme. Nog altijd heeft men in het Westen nauwelijks weet van de vele onafhankelijke Russische oppositiepolitici, journalisten en analisten die altijd actief begrip hebben getoond voor deze Baltische angst. Neem de politicoloog Andrei Piontkovsky. In een discussie op de toen nog toegestane onafhankelijke nieuwssite “Exo Moskvi” benadrukte hij in 2021 geïrriteerd dat de bewering van het Kremlin dat de NAVO zich naar het Oosten heeft uitgebreid pure onzin was: “Het zijn de Oost-Europese landen zelf die op grond van hun jarenlange ervaring met de Sovjet-Unie hun veiligheid bij het Westen zochten; wat positiefs heeft de 'Russische wereld' van Poetin hen ook te bieden?”

Waar het Rusland betreft hebben de Balten dus duidelijk recht van spreken. Het is in ons belang om goed naar hen te luisteren en hun angsten te begrijpen.