Waarom de bevolking slimmer wordt maar politici steeds dommer doen

Een van de interessante paradoxen van deze tijd is dat we nog nooit zo’n hoogopgeleide bevolking hebben gehad, maar dat veel politici hun toevlucht zoeken tot almaar dommere boodschappen.

Nogal wat parlementaire duiders prijzen Geert Wilders omdat hij zo’n goede debater zou zijn. In werkelijkheid is hij toch vooral de kampioen van de hyperbolen en de koning van de jij-bakken. Dat bleek deze week ook weer bij de algemene politieke beschouwingen. Nederland stond volgens de PVV-leider aan de rand van de afgrond, Laurens Dassen was “een klein mannetje”, Jimmy Dijk “de kleine Fidel van de lage landen” en Frans Timmermans “de grootste wegloper”.

Wilders’ manier van discussiëren is besmettelijk. Het schoolplein regeert. Caroline van der Plas denkt bijvoorbeeld dat je een discussie op X kunt beslechten door “jankieboe” te twitteren. En Dilan Yeşilgöz wekt permanent de indruk dat ze een kleuterklas toespreekt. Een spindoctor moet haar ooit hebben wijsgemaakt dat de kracht van een politieke boodschap in de herhaling zit. Sindsdien kan ze kan nog geen twee minuten praten zonder het over “de mensen thuis”, de “hardwerkende Nederlanders” of over “echte oplossingen” te hebben.

Het verschil met vroeger is groot. Joop den Uyl begon elk betoog bij voorkeur met “twee dingen”, Ruud Lubbers zette politieke opponenten en journalisten op het verkeerde been met zulk onnavolgbaar taalgebruik dat je je kon afvragen of hij zelf nog wel begreep wat hij zei, en over Hans van Mierlo schreef voormalig politiek verslaggever Jan Tromp dat hij bij voorkeur in paradoxen sprak “omdat het de enige manier is om de gecompliceerdheid der dingen nog enigszins te kunnen vatten”.

Met de komst van Pim Fortuyn kwam de omslag, signaleerde Tom-Jan Meeus in zijn in 2024 verschenen essay ‘Duidelijkheid’: “Ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg.” Andere politici kopieerden die duidelijkheid.

De nieuwe simpelheid beperkt zich niet tot de politiek. Ook in de popmuziek is het fenomeen zichtbaar. Nummers worden al jaren korter, blijkt uit een analyse van de Billboard 100. Begin deze eeuw duurde de gemiddelde track in de Amerikaanse hitlijst 4 minuten en 10 seconden. Eind 2021 was daar gemiddeld nog maar 3 minuten en 7 seconden van over. Intro’s verdwijnen, evenals de bruggen tussen couplet en refrein. Als gevolg daarvan wordt muziek monotoner.

Over het waarom van deze muzikale revolutie wordt gebakkeleid. De opmars van streamingdiensten als Spotify lijkt een belangrijke rol te spelen. Die betalen artiesten als een gebruiker een halve minuut naar een nummer luistert. Voor muzikanten wordt het daarmee lucratiever om korte nummers te maken. “Een album met twintig tracks van twee minuten levert twee keer zoveel omzet op als een album met tien nummers van vier minuten”, schrijft Alex Murrell in een verhelderend artikel over de veranderde muziekwereld.

Experts vermoeden daarnaast dat de kortere tracks het gevolg zijn van de wijze waarop muziek tegenwoordig wordt geconsumeerd. Lange nummers zouden dankzij TikTok en Insta-reels hopeloos achterhaald zijn: gebruikers luisteren toch niet meer dan een kort stukje.

De vergelijking met de politiek dringt zich op. Er is politieke partijen de laatste jaren veel aan gelegen om de bijdragen van hun Kamerleden geschikt te maken voor een kek filmpje op sociale media. Praten in oneliners is dan geen zwaktebod meer maar een kwaliteit.

Nieuwe technologie dwingt muzikanten en politici in een mal. In zijn boek ‘De domheid regeert’ laat Sander Schimmelpenninck overtuigend zien hoe sociale media het slechtste naar boven halen in politici (en hun kiezers). Sociale media belonen bondigheid, domheid en kwaadaardigheid.

Bondigheid omdat Twitter jarenlang maximaal 140 karakters per bericht toestond én omdat gebruikers direct vermaakt willen worden – net als bij nieuwe muziek. Domheid en kwaadaardigheid omdat die karaktereigenschappen zorgen voor het meeste engagement op sociale media. Als andere X- of Facebook-gebruikers op een bericht reageren – omdat ze een fout willen rechtzetten of omdat ze verontwaardigd zijn – is de kans het grootst dat je boodschap viraal gaat. Donald Trump en Wilders beheersen dat kunstje als geen ander.

Je hoeft niet terug te verlangen naar het vaak nogal wollige politieke taalgebruik van weleer om te begrijpen dat de simpelheid van nu problematisch is. De platte boodschappen miskennen dat de werkelijkheid complex is. De gevolgen zie je als populisten aan de macht komen. Dan blijkt de praktijk een stuk weerbarstiger dan gedacht. Het ‘gezonde verstand’ waarop ze zich voortdurend beroepen, blijkt onvoldoende om vraagstukken als de stikstofcrisis of de wooncrisis op te lossen. Populisten krijgen maar weinig voor elkaar. Meestal verergeren ze de problemen.

Voormalig spindoctor van D66, Roy Kramer, vindt dat normale partijen zich moeten aanpassen aan de populisten. Door hun stijl te kopiëren kun je voorkomen dat ze aan de macht komen, is zijn overtuiging. “Eenvoudigere taal, emotioneler, meer confrontaties”, adviseerde hij het politieke midden onlangs in een interview in de Volkskrant. Een partij die ruime ervaring heeft met deze strategie is de VVD. De partij won onder Rutte verkiezing na verkiezing door gevoel boven feiten te laten gaan, weten we dankzij oud-VVD-campagnestrateeg Bas Erlings. Spreek het reptielenbrein van de kiezer aan, niet zijn verstand.

Het klinkt allemaal verleidelijk simpel, maar dat is vermoedelijk ook de zwakte van dergelijke tactieken. De wonderbaarlijke herrijzenis van het CDA onder leiding van Henri Bontenbal kun je er bijvoorbeeld niet mee verklaren. Niet iedereen zit te wachten op domme politiek of simpele muziek. In de top2000 staat ook elk jaar weer Bohemian Rhapsody op 1: een nummer van zes minuten met zes verschillende muziekstijlen en 94 toonsoorten.