Wat ik geleerd heb van Theo van Gogh

Ik herinner me die ochtend nog precies. Het nieuws van Theo van Gogh's moord verspreidde zich als een schokgolf door Nederland. Ik zat voor de tv en kon niet geloven dat dit in ons land kon gebeuren. Een filmmaker, doodgeschoten en daarna met een mes bewerkt, midden op straat in Amsterdam. Omdat hij zijn mening had geuit.

Nu, twintig jaar later, denk ik nog vaak aan wat Van Gogh ons heeft geleerd. Hij was geen heilige - verre van dat. Ik ergerde me regelmatig aan zijn grove taalgebruik en zijn provocaties. Maar hij stond wel ergens voor: het recht om te zeggen wat je denkt, hoe ongemakkelijk dat ook is.

"Een samenleving die haar critici niet kan beschermen, is geen knip voor de neus waard," schreef hij ooit. Ik vind die woorden nu belangrijker dan ooit. Want wat ik in de jaren na zijn dood zag gebeuren, maakte me bang. Ik zag hoe de angst toesloeg. Hoe mensen elkaar gingen wantrouwen. Hoe moskeeën werden beklad en moslims werden uitgescholden.

Ik zie nog steeds de gevolgen. Als ik met mijn moslimvrienden praat, hoor ik hoe moe ze zijn van het zich constant moeten verdedigen. Hoe ze worden aangekeken op de daden van extremisten waar ze niets mee te maken hebben. Dat is precies wat Van Gogh volgens mij niet wilde. Hij vocht tegen ideeën, niet tegen mensen.

Die film die hij maakte met Ayaan Hirsi Ali, 'Submission', was controversieel. Ik snap waarom mensen er boos om werden. Maar wat ik ook snap: soms moet je schuren en schudden om een discussie los te maken. Alleen, er is een verschil tussen het bekritiseren van ideeën en het wegzetten van een hele groep mensen.

Wat ik van Theo heb geleerd? Dat je moet durven zeggen wat je denkt. Maar ook dat vrijheid van meningsuiting een groot goed is dat je verstandig moet gebruiken. Het is als een scherp mes: het kan helpen om belangrijke zaken bloot te leggen, maar je kunt er ook onnodig mensen mee verwonden.

Als ik het nieuws volg en de kranten lees, dringt zich steeds dezelfde vraag op: wat zou Theo vinden van Nederland anno 2024? Van de angst die nog steeds rondwaart? Van de islamhaat die onschuldige mensen treft? Van de mensen die zijn dood misbruiken om haat en verdeeldheid te creëren.

Theo van Gogh was niet perfect. Hij was grof, direct, compromisloos en beledigend. Maar hij geloofde in iets belangrijks: dat je in een vrije samenleving moet kunnen zeggen wat je denkt. Nu is het aan ons om te laten zien dat we dat kunnen doen zonder te vervallen in de haat en angst die hem het leven kostte.