Wat wij in deze tijd kunnen leren van Heidegger en Hannah Arendt

Net als honderd jaar geleden loopt de samenleving vast en zoekt zij opnieuw het antwoord bij extreemrechtse politici zoals Wilders en Trump.

Zo vreemd is het niet om deze tijd van toenemende sympathie van burgers voor het extreemrechtse gedachtegoed te vergelijken met 100 jaar geleden. De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) had meer dan 8 miljoen slachtoffers gemaakt en een groot deel van Europa verwoest. Bovendien werd het verslagen Duitsland met een enorme schuld en last opgezadeld, wat de tijd vruchtbaar maakte voor het giftige gedachtegoed van het nationaalsocialisme. Onderdeel van de grote onvrede bij de burgers die er in die tijd was, ging over het gebrek aan slagkracht van de bestaande politieke partijen. Adolf Hitler maakte daar dankbaar gebruik van door een ondemocratisch en apolitiek antwoord te formuleren. Enerzijds door burgers op te roepen hem te vertrouwen als een sterke man die ervoor zal zorgen dat alles weer goed komt. Dit door het land weer op te bouwen, burgers weer werk te geven en de goede oude tijd met traditionele waarden te herstellen. Anderzijds legde hij de schuld van alle ellende bij de Joodse mensen, schilderde hen als onmensen af om ze later op een ongekend gruwelijke manier uit te roeien.

Niet alleen burgers waren gevoelig voor deze extreemrechtse verleiding, ook een filosoof als Martin Heidegger sloot zich in eerste instantie aan bij het nazisme van het nationaalsocialisme. Ger Groot schrijft in een recensie van een biografie over Heidegger van Rudiger Safranski het volgende; dat Heidegger zich bij het nazisme aansloot, kwam mede voort uit en verzet tegen de moderne, technische rationaliteit die volgens hem louter geïnteresseerd is in het vlekkeloos functioneren, zonder dat men zich afvraagt waar dit goed voor is. Te laat, zo verklaarde Heidegger zelf later, ontdekte hij dat het nazisme geen keerpunt was in deze moderniteit, maar juist een extreme perversie daarvan, die in de jodenvernietiging zelfs de onmenselijkheid wist te industrialiseren.

Honderd jaar later zien we dezelfde ingrediënten in een samenleving waarin de schade van bijna 50 jaar lang neoliberaal beleid zichtbaar wordt aan mens (kloof tussen arm en rijk) en natuur (klimaatcrisis). Ook nu lijken deze problemen niet opgelost te worden door de traditionele politieke partijen aan zowel linkse als rechtse kant, die juist het schadelijk neoliberaal economische systeem ondersteunen en faciliteren. Net als honderd jaar geleden loopt de samenleving dus vast, zien burgers het telkens weer falen van de politiek en overheid en zoeken zij opnieuw het antwoord bij extreemrechtse politici zoals Wilders in Nederland en Trump in de VS. Door hele groepen mensen wordt ook nu Trump gezien als een keerpunt in het oude machtsdenken, terwijl net als Hitler hij hier juist een extreme perversie van is. Het lijkt erop dat we helemaal niets geleerd hebben van de keiharde lessen van de vorige eeuw met twee grote Wereldoorlogen en tientallen miljoenen slachtoffers. Je kunt het ook positief beschouwen en stellen dat we op dit moment opnieuw de kans krijgen om een oude manier van (machts- en groeps-)denken structureel te doorbreken.

Diezelfde filosoof Heidegger en zijn leerlinge Hannah Arendt geven hiertoe een aanzet. Laten we dat verder uitwerken. De kern van de filosofie van Heidegger ligt in zijn analyse van zijn (Sein) en vooral de manier waarop de mens (Dasein) zich verhoudt tot het bestaan. Heidegger stelt dat de westerse filosofie sinds Plato zich vooral heeft gericht op zijnden (objecten, entiteiten) en niet op het zijn zelf (Sein). Dit noemt hij het vergeten van zijn. In plaats van te vragen wat dingen zijn, moeten we volgens hem vragen wat de intrinsieke betekenis van iets is. Dasein (de mens met zijn zijn) leeft vaak in een oneigenlijk bestaan, waarin het zich laat meeslepen door de massa en de conventies van het men (das Man). Dat leidt tot vervreemding en een leven zonder echte keuzes. Een authentiek bestaan betekent dat iemand verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen zijn en zijn sterfelijkheid onder ogen ziet. Heidegger stelt dat het besef van onze eindigheid ons dwingt tot een authentiek leven. Het tragische is dat je zou kunnen stellen dat Heidegger door zijn flirten met het nationaalsocialisme niet trouw en consequent was aan zijn eigen Dasein en zich heeft laten meeslepen door de door Hitler gedreven massa en conventies van Das Man.

Er is een antwoord tussen verzet en samenwerking, zegt Hannah Arendt in de film Hannah Arendt uit 2012. Arendt is een leerlinge van Martin Heidegger en zij hebben zelfs een kortstondige, geheime relatie gehad. Haar filosofie borduurt door op die van Heidegger en was provocerend, in haar tijd, maar nu nog steeds. Arendt kon als Joodse schrijfster net op tijd vluchten naar New York tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog in 1961 versloeg zij voor The New Yorker het proces van Adolf Eichmann in Israël. Eichmann was een van de hoogste functionarissen tijdens de Holocaust.

Dit is wat zij waarnam; Ik heb geprobeerd Eichmann te begrijpen, en ik heb begrepen wat het betekent wanneer iemand weigert na te denken. Dat was het gruwelijke aan Eichmann: niet dat hij een monster was, maar dat hij geen gedachten had. Deze onverschilligheid, dit onvermogen om na te denken, was precies wat hem gevaarlijk maakte. We zouden graag geloven dat alleen sadisten en perverse individuen in staat zijn tot zulke daden. Maar dat is niet waar. De waarheid is veel erger. Het kwaad kan heel gewoon zijn, heel alledaags (denk aan de film Zone of Interest). Het is de afwezigheid van denken, van oordelen, van geweten. Daarom is het noodzakelijk dat wij zelf leren denken. Niet in clichés, niet met de taal van ideologieën, maar op een manier die werkelijk kritisch is. Als u boos op mij bent omdat ik Eichmann niet als een demon heb afgeschilderd, dan heeft u mij niet begrepen. Het is veel beangstigender dat iemand zoals hij een gewoon mens was. En dat dit ons allemaal kan overkomen als we stappen met denken. Dit is het fragment uit de film Hannah Arendt waarin haar uitgangspunt sterk naar voren komt.

Ik geloof dat we collectief de impact van de scherpe en waarachtige gedachtegang van Hannah Arendt nog niet hebben verwerkt. Anders hadden we niet in eenzelfde soort tijd terechtgekomen als 100 jaar geleden. Arendt ging ver in haar scherpe filosofie en verweet de Joodse mensen in de Jodenraad dat zij samenwerkte met de Duitsers en op die manier de Holocaust zo systematisch en groots had kunnen gebeuren. Dit werd haar niet in dank afgenomen, zij werd door veel Joodse mensen verguisd en verloor een groot aantal vrienden. Dit is een zeer ingewikkelde en genuanceerde kwestie, die zo indrukwekkend in beeld is gebracht in de serie over de Joodse Raad in Nederland. Ook al klopt de gedachtegang van Arendt, ik vind dat haar filosofie de psychologie van de gewelddadige en manipulerende dynamiek van de dwingende controle van de nazi’s mist. Het is hetzelfde als je stelt dat een slachtoffer van de manipulerende dwingende controle van een partner maar gewoon weg moet gaan. En als deze dat niet doet, deze medeplichtig is.

Over Heidegger en zijn heulen met het nazisme was Arendt minder scherp en consequent. In plaats van zijn stoppen met denken net zo scherp te bekritiseren als de Joodse Raad, heeft Arendt zijn gedrag nooit veroordeeld. We zien dus zowel bij Heidegger als Arendt een zeer sterke filosofie, maar tegelijkertijd een cognitieve dissonantie, een blinde vlek. Bij Heidegger als het gaat over zijn toenadering tot het nazisme en bij Arendt als het gaat over de veroordeling daarvan. Desalniettemin kunnen wij in deze tijd veel leren van het gedachtengoed van zowel Heidegger als Arendt.

Het grootste probleem was en is nog steeds dat we als mens niet trouw zijn aan ons Dasein, aan ons vermogen om als individu na te denken. We volgen over het algemeen nog steeds de massa, de groep, de procedure, het protocol, de regel, het algoritme. Zonder zelf kritisch na te denken. We laten ons door de overheid, door de media, in een groep, in een kamp drukken tegenover de andere groep, het andere kamp. Zo ontstaat de polariteit die op dit moment zo dominant is en de perfecte storm veroorzaakt voor de transitie die gaande is. Hoe blijf je in deze storm in dat midden waar het rustig is en waar het mogelijk is om zelf kritisch na te blijven denken, om authentiek en autonoom te zijn, zoals de filosofie van Heidegger en Arendt ons laat zien?

Dat zelf kritisch blijven nadenken, dat autonoom en authentiek zijn vindt in mijn visie niet zijn basis in het denken of in de filosofie als deze gekoppeld blijft aan onze persoonlijkheid, waar we ons mee identificeren (ego) en die gericht is op overleven (in de groep). We zullen de sprong moet maken naar het contact maken met onze essentie of anders gezegd; de breuk herstellen met wat Heidegger noemde het vergeten zijn. Dat kost inspanning, dat gaat niet automatisch, omdat daar ook de pijn zit van ons persoonlijk trauma, onze persoonlijke breuk. Onze persoonlijkheid is gericht op het vermijden van die pijn, maar in ieder zit het zaadje van onze essentie. Er kan een moment zijn dat dit zaadje wordt geraakt als we die pijn durven toelaten en we van binnenuit een antwoord krijgen. Of door de compassie van of voor een vriend(in) of een moment van schoonheid buiten in de natuur of het zien van een kunstwerk of het luisteren van muziek.

Als we die essentie van binnen eenmaal hebben ervaren, zal er innerlijk werk verricht moeten worden om deze steeds weer opnieuw op te graven. Of zoals Etty Hillesum schreef; de oceaan is zeer groots en elementair, maar het gaat om telkens de kleine stukjes land die je daarop weet te veroveren. Het is mijn overtuiging dat hier ons belangrijkste werk ligt als antwoord op het collectieve drama dat op dit moment gaande is. Pas als we vanuit die veroverde stukjes innerlijke essentie onze authenticiteit en vermogen tot individueel en kritisch denken hebben gevonden, zijn we in staat om een gezonde gemeenschap te ontwikkelen die respect heeft voor mens en natuur. Dan is al het leed dat in de vorige, maar ook in deze eeuw door miljoenen mensen is geleden, niet voor niets geweest.