Wat zijn ze lief voor elkaar

Het RTL-"premiersdebat" liet een opvallend beeld zien van het politieke midden. Een heel voorzichtige paringsdans van de vier aanwezige lijsttrekkers. Een voorbode van verleidelijke coalitieonderhandelingen. Met woorden.

Ze weten allemaal dat ze tot elkaar veroordeeld zijn, dat hun toekomst en die van het land in grote mate afhangt van een stabiele samenwerking. Geen grote woorden na een recent debacle en tal van crises die er nog steeds zijn.

Terwijl de uitersten in de politiek zich vaak met emotie en polariserende retoriek manifesteren voor de achterban, moeten de middenpartijen elkaar constant in de gaten en een zekere politieke beleefdheid tonen. Ze slapen straks op één groot kussen in het Torentje. Balkenende, Rutte, van Mierlo en Kok kijken toe. Waar ze ook zijn. Ze hebben waarschijnlijk hun steun of zelfs zegen.

Toch betekent het niet dat de verschillen klein of zelfs verdwenen zijn. 

De VVD benadrukt economische groei, met dreigende woorden over bezuinigingen, overheidsuitgaven en het vestigingsklimaat voor bedrijven. 

D66 kiest nadrukkelijk voor progressieve middenkoersen: investeringen in onderwijs en duurzaamheid, hogere belastingen voor de rijksten, en een sterke Europese samenwerking. 

Het CDA presenteert zich als stabiele factor, waarbij balans tussen economische groei en sociale verantwoordelijkheid centraal staat, en GroenLinks-PvdA legt de nadruk op maatschappelijke en klimaatinvesteringen en sociale gelijkheid en wil de deur openhouden voor asielzoekers.

Ze willen allemaal bouwen, maar wat betekent dat voor natuur, het milieu en dieren? Afwegingen van belangen zijn er nog steeds nauwelijks binnen de diverse problemen.

Het debat toonde dat de keuzes van het midden niet triviaal zijn. Compromissen zijn ook straks weer onvermijdelijk bij een breed middenkabinet. Hard nodig.

De problemen liggen te wachten. Om er een paar te noemen: financiering van defensie, bezuinigingsmaatregelen op zorg, migratiebeleid, natuurbehoud, voldoende woningen en de hypotheekrenteaftrek. Om van klimaatveranderingen door een echte crisis en internationale spanningen maar even te zwijgen.

Ze kunnen er theoretisch en op papier uitkomen met veel water bij de wijn, maar de vraag is of de kiezer dat accepteert. Vooral de rechtsere kiezers, die gewoonweg weer op 90 plus zetels staan. En wat vindt de links-progressieve hoek van de compromissen? De belangrijkste vraag is natuurlijk of de grote problemen worden genegeerd, of durven de 'grote' vier van de Twenties daadwerkelijke keuzes te maken? Zonder Dilan Yeşilgöz straks, dat wel.

De politieke realiteit schetst een onzeker beeld. De kans dat er een breed middenkabinet komt, is ook kleiner dan een paar maanden geleden. VVD lijkt met een groot verlies - ruim onder de 20 zetels - zelfs te kiezen om in de oppositie te belanden. 

Dan blijven CDA, GroenLinks-PvdA en D66 steken op iets meer dan 60 zetels, terwijl er minstens 15 zetels extra nodig zijn om een meerderheid te vormen. Dat betekent steun van minstens drie radicaal-linkse partijen, iets wat nauwelijks voorstelbaar is, of steun van JA21, CU en SGP, wat evenmin waarschijnlijk lijkt.

Een realistischer scenario is gedoogsteun voor een kabinet onder leiding van Bontenbal of Timmermans, bijvoorbeeld door VVD en misschien CU aan boord aan de zijlijn of JA21? Maar zelfs dan is de toekomst onzeker. Hoe krijgt zo'n kabinet alle gezichten (5 of meer) in dezelfde richting?

Het is goed mogelijk dat in 2026, met een nieuwe VVD-leider, opnieuw verkiezingen nodig zijn om een stabiel kabinet te vormen. Door de blijvende omvang van de PVV, veel partijen met een paar zetels en grote verliezen voor VVD, NSC en BBB is een politieke stabiele meerderheid behalen lastig geworden.

De PVV heeft zichzelf feitelijk onmogelijk gemaakt: na twee keer laten zien een volstrekt onbetrouwbare kracht te zijn, kan zij geen factor meer zijn voor kabinetsdeelname. Centrumrechts of een rechts kabinet lukt niet; een progressief links kabinet al helemaal niet. Ze halen geen meerderheid en een kabinet met 7 of 8 partijen is geen politieke chaos maar een suïcide en biedt nieuwe kansen voor rechts om aan de macht te komen.

Paars is eveneens geen optie, en het oude model van twee of drie grote partijen is niet langer houdbaar. De gematigde kiezer heeft het lastig, de middenpartijen staan onder druk. Een zakelijk huwelijk op basis van verstand is noodzakelijk.

De Nederlandse politiek bevindt zich immers in een staat van permanente chaos, veroorzaakt door de politieke polarisatie van de PVV en de radicalisering van de flanken waardoor het midden instabiel raakt. Nationale verzoening in het midden is nodig.

Het debat van gisteren maakte duidelijk dat een middenkabinet de meest rationele keuze is binnen een huidig politiek stelsel en systeem met compromissen en weinig dualisme. 

Dat middenpartijen compromissen moeten sluiten, er veel inhoudelijke keuzes zijn, en dat zij een stabiele koers kunnen bieden, maar dat de huidige politieke context het moeilijk (onmogelijk?) maakt om die keuzes ook daadwerkelijk tot een levensvatbaar kabinet te smeden. De politiek is te opgewonden en er zijn waarschijnlijk te veel partijen. 

Rationeel gezien zouden de PVV kiezers die stemmen op een paar thema's beter hun heil zoeken bij JA21, VVD of CDA om zo tot rechts beleid te komen. De peilingen echter laten zien dat de fanbase van Wilders onveranderd groot blijft. Misschien een beetje naïef of dom.

De links-progressieve kiezer kan zorgen voor een grotere invloed van GroenLinks-PvdA en D66 maar veel radicalere stemmen gaan naar minstens 4 kleintjes op links. Is dit politiek verstandig? Het lijkt op het torpederen van meer progressief geluid in een kabinet voor eigen ego bevestiging op de reservebank van groot gelijk.

Voor de kiezer zou het de komende weken niet alleen over beleidsvoorkeuren moeten gaan, maar ook over de politieke realiteit.

Wie wil kiezen voor stabiliteit, met redelijk goed bestuur, moet zich realiseren dat dit middenkabinet er niet zo maar komt. Er is geen garantie voor eenvoud. Halen ze een meerderheid? Stapt VVD na een historisch verlies in een kabinet? Weet JA21 te groeien? En gaat links meer naar het midden of naar de zijkanten?

Er zal water bij de wijn gedaan moeten worden, moeilijke afwegingen gemaakt, en misschien gaan sommige kiezers zich realiseren dat hun ideale scenario politiek gewoon niet haalbaar is. Wie naar het debat van gisteren keek weet dat dit de vier partijen zijn die het hoofd koel kunnen houden en waartoe we in Nederland zijn veroordeeld. De Vier van Den Haag. Zo is het. Wilders werd niet (en wel) gemist. Het is ook tekenend en gevaarlijk voor de democratie dat hij niet vrij zijn woorden kan uitspreken.

Maar het niet deelnemen van Wilders veranderde ook de toon van het geheel. Het debat liet nu zien dat de middenpartijen wel kunnen samenwerken en inhoudelijk verschillen moeten overbruggen, maar de politieke structuren en realiteiten rondom hen maken het vormen van een stabiel kabinet complexer dan ooit.

De uitdaging ligt niet alleen in wie de meeste zetels haalt, maar in hoe partijen die stemmen kunnen vertalen naar een haalbare en geloofwaardige coalitie. 

In deze context is de voorzichtige beleefdheid (met lieve woorden en soms wat venijn) van het debat geen teken van zwakte, maar van bitterzoete noodzaak. Dit is de toon. Samenwerken is het enige alternatief, al zal het politieke landschap nog lang instabiel blijven en blijft het de vraag of er wel een kabinet komt of dat een nieuwe verkiezingsronde nodig is. 

We hebben straks niet alleen een mediterraan klimaat in het Noorden maar ook zuidelijke toestanden in de politiek. Hopelijk zijn er politici en partijen die verder kijken dan hun eigen belangen. Met kiezers die iets wijzer stemmen binnen stormen.