We moeten het hebben over deze vorm van vrijheid

“Als dit is wat democratie ons oplevert dan weet ik niet of ik er nog zo’n voorstander van ben,” zei een jonge vrouw waar ik mee in gesprek raakte tijdens Linkse Soep, de benaming voor avonden waarop linkse mensen met elkaar soep eten en praten over van alles en nog wat, niet alleen politiek. De bijeenkomsten sluiten aan bij de adviezen die Timothy Snyder geeft nu de autocratie, een mild woord voor dictatuur, de democratie tal van landen bedreigt: leer elkaar kennen.

Ik schrok van haar uitspraak maar begreep die ook wel. De vorige generaties, met name Gen X voor wie geen andere ideologie bestond dan neoliberalisme, hebben van de democratie een bordkartonnen decor gemaakt. Dus ik wist er ook niet goed een reactie op te geven. Moet je enthousiast zijn over democratie als het resultaat is dat het land in de wurggreep wordt gehouden door een eenmanspartij die warmere banden onderhoudt met Netanyahu en Orbán dan met de gemiddelde Nederlander? Wat is dat voor idioot systeem?

Via de democratie kun je de democratie afschaffen, dat had Poetin al snel door en zijn grootste fans passen dat nu wereldwijd toe. Ze steken dat ook niet onder stoelen of banken. Wilders moet zo weinig hebben van democratie dat zelfs zijn eigen partij niet democratisch is. Trump heeft het voor zover ik kan nagaan nooit over democratie, niet in de speech van anderhalf uur die hij deze week in het Congres afstak, niet bij zijn inauguratie.

Mensen die stemmen op een anti-democraat doen dat wellicht met het idee dat ze later van keuze kunnen veranderen. Zo zit democratie immers in elkaar, ze weten niet beter. Maar dat lukt niet meer als je op een anti-democraat stemt. Die krijg je daarna niet, of slechts met heel veel moeite weg. Dat leert Hongarije, Polen en het zal in Nederland niet anders zijn mocht Wilders inderdaad echt de absolute meerderheid krijgen waar hij zelf zo gretig naar streeft. En zeg niet dat het nooit zal gebeuren, we leven momenteel in een wereld vol ontwikkelingen die ‘nooit’ zouden gebeuren.

Ik las deze week Democracy, what it is and why it matters, een klein boekje samengesteld door de Financial Times, niet bepaald een links broeinest, waarin 11 vooraanstaande, actuele denkers hun licht laten schijnen over democratie. Het zijn allemaal vrouwen omdat vrouwen vooraan staan bij de verdediging van de democratie. Als de democratie verdwijnt verliezen zij als eersten hun rechten.

Het boekje mag dun zijn, het levert verrassende inzichten op. Bestseller auteur Elif Shafak vergelijkt democratie met een eco-systeem. Iedereen, behalve de ultrarechtse kiezer, beseft dat eco-systemen alleen maar kunnen overleven dankzij hun diversiteit. Precies wat ultrarechts wil uitroeien.

Historica Mary Beard legt uit hoe we een verkeerd beeld hebben gekregen van wat democratie is doordat de geschiedenis ervan helemaal wordt opgehangen aan die van de oude Grieken. In tegenstelling tot wat veel mensen denken hebben die de democratie niet uitgevonden, wel maakten ze er een bijzondere variant van: alleen mannen deden er aan mee en het waren de rijke mannen die de koers bepaalden want zij hielden slaven en hadden daardoor meer tijd tot hun beschikking dan anderen. Een beetje zoals de miljardairs waar we nu bij zijn aanbeland.

De Albanese Lea Ypi legt de vinger op een voor links of pijnlijke wonde: de verwaarlozing van het begrip vrijheid. Het werd gezien als iets voor liberalen, die de discussie er over voornamelijk beperkten tot economische dan wel individuele vrijheid. Daardoor kon vrijheid iets worden van het kapitalisme en zijn jonge mensen er nog minder geïnteresseerd. Voor collectieve vrijheid is amper aandacht. Dat ondermijnt de democratie ook want die kan niet zonder collectieve vrijheid.

Die desinteresse voor vrijheid leidt er in sommige linkse kringen toe dat de vrijheidsstrijd van Oekraïne genegeerd of zelfs ontkend wordt. Ze blijven er in hangen de VS en de NAVO overal de schuld van te geven. EU-veiligheidschef Kaja Kallas, indertijd nog premier van Estland, vat het kernachtig samen: “Rusland viel Oekraïne niet binnen vanwege de NAVO, het viel binnen omdat Oekraïne geen lid is van de NAVO.”

Dat had ik natuurlijk allemaal paraat moeten hebben toen het gesprek ging over democratie maar dat had ik niet. Gelukkig niet want dan was het misschien weer zo'n hoogste-woord-discussie geworden die mannen zo graag voeren. Daar schiet je niet zoveel mee op als het er om gaat elkaar te leren kennen en het sociale weefsel dat de afgelopen vijftig jaar kapot is gemaakt te herstellen. Want daar draait democratie om. Dat beschrijft Yuan Yang mooi op basis van haar ervaringen in China. De machthebbers daar zijn niet bang van rebelse individuen maar van groepen, collectieven. Daarom wordt het houden van bijeenkomsten zoveel mogelijk tegengewerkt. “Wat ik daar miste was niet zozeer de vrijheid om een individu te zijn maar de vrijheid om deel uit te maken van een collectief.”

Wij hebben die vrijheid - nog - wel. Hoogste tijd die te herontdekken en te benutten.