We staan op een kruispunt van licht en donker

Welke kant moet het toch opgaan met de wereld, als we alle en voor veel mensen beangstigende ontwikkelingen om ons heen zien? De toekomst zou er wel eens heel anders uit kunnen zien dan we vanuit het verleden zouden kunnen verwachten. Oude machtsstructuren lopen vast en vragen om een fundamentele verandering. Eigenlijk staan we op een kruispunt waarbij er twee mogelijkheden zijn. Of, bedenk ik me nu, de twee mogelijkheden zouden wellicht ook tegelijk plaats kunnen vinden. Zoals het onkruid en de groentes in mijn moestuin tegelijkertijd opkomen.

De eerste afslag is dat het oude machtsdenken zich verder verhard. Dat zien we de afgelopen decennia al gebeuren. Met dit oude machtsdenken bedoel ik vanuit het systeem denken, vanuit de groep en dat wat er moet gebeuren van bovenaf en vanuit macht wordt opgelegd, dat kan heel subtiel zijn. Mensen volgen en gehoorzamen het verhaal dat de groep verbindt. Die groep kan bijvoorbeeld een gezin zijn, waarvan 1 van de 4 kinderen niet mee kan in het onderwijs en de van bovenaf gedicteerde methodiek. Daardoor gaat dit kind afwijkend gedrag vertonen, dit wordt vervolgens als ADHD bestempeld en hij krijgt ritalin voorgeschreven. Met als doel om weer in dit systeem te passen. Een vierkant blokje wordt in een rondje geperst. Dit kind is het probleem in plaats van dat we hiernaar kijken als een opgroeiend kind dat niet past in het systeem en dat ondersteuning nodig heeft om zijn individuele weg te gaan als mens. 

Dat groepsdenken kan ook vanuit de gemeente komen die de gecontracteerde WMO zorg onder 1 organisatie plaatst, omdat men alle zogenaamde zorgcowboys wil aanpakken. Misbruik van een paar organisaties wordt aangegrepen om dwingend beleid door te voeren. Alle individuele organisaties verdwijnen en dienen ook dezelfde van bovenaf opgelegde methodiek te hanteren. Cliënten kunnen hierdoor niet meer kiezen welke zorgaanbieder bij hen past. Controle en kostenbeheersing staan centraal. De menselijkheid is verdwenen en medewerkers die inwisselbaar zijn, zijn een soort robot geworden. De zorg aan kwetsbare mensen is tot een fabriek verworden, waarbij aan de hand van doelen aan cliënten wordt gesleuteld, als op een lopende band.

Wie herkent dit niet in zijn werk? Of dit nu over commerciële bedrijven gaat of over zorg of het onderwijs. De structuur is hetzelfde. Uitzonderingen daargelaten, misschien van startups die als ze succesvol zijn, weer worden opgekocht en aan dezelfde structuur ten prooi vallen. De autonome mens wordt ondergeschikt gemaakt aan het systeem, waarin geld, macht en controle centraal staan.

Ditzelfde zien we ook terug op grotere schaal. Politiek beleid waar we als burger mee worden geconfronteerd, wordt steeds vaker van bovenaf bepaald, of het nu over de Europese Unie, de NAVO, over de WHO gaat. Het coronabeleid, het klimaatbeleid, asielzoekersbeleid, de oorlog in Oekraïne. Het van bovenaf opgelegde groepsverhaal dient gevolgd te worden, met andersdenkenden wordt niet gecommuniceerd. Zij worden belachelijk gemaakt, uit de groep gezet, uitgeschakeld. Met polarisatie tot gevolg. Allemaal het gevolg van groepsdenken, gebaseerd op angst en de belofte van veiligheid.

Het is geen complottheorie om te veronderstellen dat het machtsdenken zich steeds verder verdicht en de autonomie en keuzevrijheid van de individuele mens onder grote druk staat. Hierbij staat de neoliberale economie en de belangen van aandeelhouders centraal en worden mensen en natuur binnen het systeem gezien als gebruiksvoorwerp. We lijken met z’n allen vast te lopen in de fuik van deze manier van autoritair groepsdenken.

Dit kan niet anders dan leiden tot grote onvrede bij de bevolking die zich niet gezien en gehoord voelt, wat een vruchtbare bodem vormt voor het rechtsextremistische populisme, dat de oorzaak van deze onvrede legt bij immigratie. Vijandbeelden worden gecreëerd, of het nu over asielzoekers gaat of over links. Zij dienen desnoods met geweld bestreden te worden. Niet voor niets was het vanuit de (extreem) rechterkant muisstil na de rellen in Den Haag afgelopen weekend.

Ik wil dit vooral zien als een mechanisme zonder oordeel van goed of fout. Het is een logisch gevolg van de verharding van groepsdenken, waarbij andersdenkenden tegen over elkaar komen te staan en verschillen door de media worden uitvergroot. Zo komen we als collectief in een draaikolk van drama terecht, waarbij het houvast in de buitenwereld niet meer te vinden is. Mensen raken steeds meer in de war en in een land waar het bezit van vuurwapens normaal is, schieten zij hun medemens dood vanwege zijn afwijkende ideeën. Wat vervolgens weer wordt gebruikt om de intentie van deze verwarde persoon te framen en een hele bevolkingsgroep op te jagen. Niets is meer wat het lijkt. De waarheid is leugen geworden, de leugen waarheid. De bodem van een gemeenschappelijke waarheid, als die al ooit bestond, is verdwenen.

Het zou kunnen zijn dat dit mechanisme en verharding van groepsdenken gaat leiden tot vormen van totalitarisme en verdere uitholling van onze democratische uitgangspunten. Tot vormen van dictatuur, van autocratie. Waarbij de burgers hier democratisch ook nog voor kiezen, omdat zij zo bang zijn of bang zijn gemaakt dat zij hun vrijheid vrijwillig opgeven voor de veiligheid die de dictatuur hun belooft te geven. Dit duistere scenario is op dit moment niet onvoorstelbaar. Dat is de ene afslag op het kruispunt waar we voor staan.

De andere afslag zie ik onder de oppervlakte van de draaikolk aan de buitenkant steeds meer gebeuren. Namelijk de ontwikkeling van de autonome, hele mens. Dat geeft hoop. Terug naar het eerdergenoemde gezin met het afwijkend kind. In plaats van dit kind te diagnostiseren en vol te stoppen met ritalin om op die manier in het systeem te passen, krijgt hij de ondersteuning van zijn ouders om zijn individuele weg te gaan. Dat is de weg van het bospad, niet van de snelweg van het systeem en van de groep. Dat betekent dat hij het houvast in zichzelf en in zijn essentie dient te vinden. Het ankerpunt aan de binnenkant in plaats van aan de buitenkant. In deze zoektocht in de groei naar heel mens en autonoom individu, kan het zijn dat deze persoon terecht komt bij een groep zoals bij de dagbesteding die ik organiseer, nu zo’n 20 jaar. 

Dit trekt met name mensen aan binnen het autistisch spectrum. En niet voor niets. Zij hebben vaak grote moeite om in een groep te functioneren met een bepaalde code, hiërarchie en manier van communiceren. In onze dagbesteding staat niet de taak centraal, maar de individuele mens en diens groei. Ieder mag er zijn met wat er is, ook al voel je je ‘s morgens niet goed. Er is geen van bovenaf opgelegd programma, regels of bepaalde omgangsvormen. Mijn ervaring is als je de autonomie van ieder individu centraal zet, dan ontstaat er vanzelf een liefdevolle verbinding en respect naar elkaar. Nieuwkomers voelen zich welkom in de groep. Het programma van de begeleiding wordt in afstemming met de cliënten gemaakt, waarin ruimte is voor hun wensen en kwaliteiten.

Ik denk dat dit een voorbeeld is van de tweede afslag op de kruising. Als we groepen vormen vanuit de autonomie van ieder individu, ontstaat er een natuurlijke en niet opgelegde verbinding. Er is ruimte voor iemands kwetsbaarheid en beperking, maar ook voor iemands talent en de ontwikkeling daarvan. Zo kunnen er allerlei groepen en verbindingen ontstaan in de samenleving gebaseerd op vertrouwen en respect. Dan is je achtergrond geen probleem meer, omdat de autonomie als mens de verbindende factor is. Dit is de nieuwe basis voor onze samenleving en democratie die van onderop wordt opgebouwd.

Als je verbinding maakt met de essentie in jezelf en dat punt van autonomie, kom je ook bij je verlangen en dromen die je hebt in je leven. Dan word je van binnenuit gestuurd in plaats van een autoriteit buiten jezelf. Dan komen er vanzelf mensen op je pad die aansluiten en vormen zich groepen met gelijkgestemden die met elkaar dromen en verlangens vormgeven. Als je je eigen adres autonomie en die van de ander als uitgangspunt neemt en respecteert, dan zie je de ander als gelijkwaardig, ook al zijn er verschillen. Dit heeft andere vormen van communicatie tot gevolg. Er ontstaan ontmoetingen, dialogen, misschien verhitte discussies, maar je wilt er samen uitkomen. Agree to disagree. Er ontstaat een levende samenleving met groepen die telkens weer veranderen, bewegen, oplossen, vorm krijgen. Ik denk dat er grenzen zitten aan deze natuurlijke groepen, misschien is een land te groot, gaan we in regio’s wonen die met elkaar samenwerken. 

Dit in grote tegenstelling tot de eerste afslag van het kruispunt waar we voorstaan, waar het leven volledig is vastgezet in autoritair groepsdenken, misschien wel mondiaal bepaald vanuit een wereldregering. De ene groep heerst over de andere groep, die wordt onderdrukt. Angst, wantrouwen en controle zijn de basis. Je bent je leven nooit zeker. Je weet nooit tot welke groep je behoort. Je bent enkel bezig met overleven en met macht. 

Ik schreef al, we staan voor een kruispunt van twee wegen en is het wellicht niet of-of, maar tegelijkertijd. Alles is immers één. Licht en donker. Zij voeren een dans uit. We weten dat het licht overwint, maar wat is het licht en wat is het donker? En wat als het donker zich voordoet als het licht? Welke afslag kies jij? Wat is jouw bijdrage in de snelkookpan die de wereld op dit moment is? Misschien is het donker waar we zo bang voor zijn en zoals we dit nu in de wereld om ons heen, maar ook in onszelfwaarnemen, de vernauwing van het geboortekanaal waardoor het licht geboren wordt. 

Of anders gezegd: de vernauwing en verharding van het groepsdenken is het geboortekanaal voor de hele en autonome mens die geboren wordt. Als onderdeel van de evolutie waar we met z’n allen inzitten. Dat zou zeker hoopvol zijn.