Weg met de systeempijn, kies voor ruimte!

Vraag mensen wat het grootste probleem van Nederland is. Vraag vervolgens waar ze zelf mee zitten. Je hoort twee compleet verschillende verhalen. Dat is vreemd. Die individuele bekommernis wordt namelijk door iedereen herkend – en gedeeld. We hebben een collectief probleem maar benoemen het niet. Ik maak mij daar zorgen over.

Onbedaarlijk huilen Tijdens een etentje zat ik naast een vrouw die werkte bij een kinderopvangbedrijf. Zo noemde ze het zelf. Ze zaten in een efficiencyslag. En dus moest ze gesprekken met ouders strakker inplannen, om telkens vijf minuten te besparen. Een andere man bekende dat hij door zijn leidinggevende bij een bank was aangesproken op zijn productiecijfer. Ze had hem bij het koffieapparaat zes koffie zien tappen, voor collega’s. Dat was vriendelijk, maar wist hij dat hij die kostbare minuten had kunnen besteden aan zijn persoonlijke productie?

Deze voorbeelden zijn niet verzonnen. Ik kan ze uit eigen werk aanvullen. Als ik het onderwerp aansnijd tijdens een lezing, valt een deel van de zaal compleet stil. Anderen worden razend en ik heb meegemaakt dat iemand onbedaarlijk begint te huilen. Wat als lezing begint eindigt soms als groepstherapie. Mensen blijven maar voorbeelden aandragen uit de eigen organisatie, of uit hun omgang met overheid en zorginstellingen. “Aantal burn-outs zeer sterk gestegen” kopte De Volkskrant deze week. Ik geloof het direct. Het is het grootste probleem waar Nederland mee kampt. En we spreken er nauwelijks over. Systeempijn. Dat is wat het is. We lijden er allemaal aan.

Knuffelwaarde Waar mensen samen leven ontstaan systemen. We hebben nu eenmaal ordening nodig, om aan gedeelde maatschappelijke behoeften tegemoet te komen. Een school moet goed onderwijs geven, een zorginstelling de juiste zorg leveren. Ze leggen daarom verantwoording af voor hun handelen. We verwachten dat ze hun werk efficiënt indelen, zodat de collectieve kosten niet te veel oplopen. Allemaal prima. Problematisch wordt het wanneer het systeem het doel overschaduwt. Dat nu is in Nederland op vrijwel alle terreinen het geval.

Het efficiencydenken is volledig doorgeschoten. Alles draait om cijfers: alleen wat gemeten kan worden telt als resultaat. De bijdrage die een knuffel levert aan het geluksgevoel van een bejaarde kan niet gemeten worden, de tijd die men besteedt aan het aantrekken van steunkousen wel. Dus sturen we daarop. Zorgverleners besteden noodgedwongen meer tijd aan de verantwoordingsprotocollen die bij een handeling horen dan aan de handeling zelf. De maatschappelijke kosten van alle regulering zijn ondertussen hoger dan de maatschappelijke baten, betoogde Frank Kalshoven in de Volkskrant van 28 oktober. Het systeem werkt niet meer.

Kont tegen de krib De systeempijn regeert. Maar er is hoop. Er zijn mensen die hun kont tegen de krib gooien. Jos de Blok van Buurtzorg is het meest bekende voorbeeld. Tijdens een lezing in Maastricht ontmoette ik twee enthousiaste onderwijsvernieuwers. Ze nodigden me uit. Ik kan een lang verhaal schrijven over het plezier in onderwijs dat hun school uitstraalt – iemand zou er een documentaire over moeten maken! – maar beperk me hier tot de hoofdlijnen. Jet Dekkers en Hetty Belgers vertellen me, in een gezellig hoekje van hun Synergieschool in Roermond, over de essentie van hun gedachtegoed. De school brengt regulier en speciaal onderwijs samen. Het valt me nergens op, welke kinderen in welke categorie vallen. “Dat is toch fijn? Niet het systeem of de leerkracht is de leidraad maar de ontwikkeling en de groei van de leerling.”

Het klinkt zo… gewoon. Toch is het heel bijzonder, zo blijkt. “Op onze school zijn alle kinderen speciaal. Ze maken niet allemaal in hetzelfde tempo een groei door. Het is niet nodig dat ze allemaal dezelfde doelen halen. We hebben oog voor het kind als individu en leren de kinderen tegelijkertijd samen te werken.”

Twee kinderen geven een rondleiding en wijzen hun favoriete plekjes aan in het gebouw. De kinderen maken een persoonlijke weekplanning. Ouderwetse lokalen zijn er nauwelijks, wel veel open ruimten met podia, zithoekjes en stilteplekken. De ruimte-indeling is weldadig.

Waar gaat het mis? De ouders vinden het soms nog spannend – het is allemaal anders dan in hun eigen schooltijd – maar de schoolprestaties zijn geruststellend en de kinderen vinden het fantastisch. Onderwijsdeskundigen uit heel het land komen kijken hoe ze het voor elkaar krijgen, hier in Roermond. Als ik Jet en Hetty naar hun grootste zorg vraag, volgt een kort en duidelijk antwoord. HET SYSTEEM ligt op de loer. Er is een constante dreiging aan de horizon. Hoewel inspecties enthousiast de school verlaten, krijgen ze uiteindelijk toch dreigende brieven wanneer ze niet aan de protocolvoorwaarden voldoen. Wat ze soms opbreekt is de constante strijd om te waarborgen ‘wat heel goed werkt maar eigenlijk niet mag’: “Als we ergens behoefte aan hebben, dan is het aan ruimte – en de tijd om onze experimenten rustig te vervolmaken.”

Lekker profiteren De Synergieschool is een heerlijke school die verroeste onderwijssystemen doorbreekt. Gaat alles goed? Vast niet. Er gaat altijd iets fout. Overal. Welk systeem je ook aanhangt – of vervangt. Jet en Hetty verbeteren de onderwijspraktijk van alledag vanuit het belang van het kind. Dat is de toekomst.

Ik vroeg een meisje wat ze het leukste vond aan de school. “Juf Leontine” klonk het beslist. De speltherapeute kon haar zo goed helpen bij de scheiding van haar ouders… Vinden we dat dat niet mag, omdat het meisje officieel een ‘reguliere’ school bezoekt en Juf Leontine in dienst is van het speciale onderwijs? Er was een leerling in het speciale onderwijs die ontzettend graag aardrijkskunde wilde leren in een reguliere klas. In dat ene vak bleek ze een pientere leerling. Waarom zou ze de lijn niet mogen oversteken? Omdat dat plantechnisch lastig te realiseren valt? De Synergieschool geeft kinderen de kansen die bij hun interesses, talenten en omstandigheden horen.

Geef ze ruimte Mensen die aan de toekomst bouwen, moeten zelf uitvinden wat werkt en wat niet. Dat vergt constante aandacht en flexibiliteit. Voortschrijdend inzicht. Ze kunnen dat alleen opbrengen wanneer ze niet voortdurend regeltjes moeten afvinken om hun financiering te behouden. Wat we nodig hebben, niet alleen in het onderwijs, maar binnen alle maatschappelijke organisaties is systeemruimte. Ruimte om het vastgeroeste protocol te doorbreken. Ruimte om te experimenteren. Ruimte om de toekomst vorm te geven. Ik gun Jet en Hetty alle ruimte die ze nodig hebben. En jij?

Dit hebben we nodig om de systeempijn te verminderen 1. Systeempijn moet bovenaan de maatschappelijke agenda komen. Het is het probleem dat de meeste Nederlanders raakt. Besef stuurt actie. 2. Geef aandacht aan de voorlopers. Ze hebben onze steun nodig om het vol te houden. 3. Gun voorlopers ruimte en tijd. Ze kiezen onconventionele oplossingen. Dat gaat soms mis, maar ze doen noodzakelijk pionierswerk. Ze creëren al doende onze toekomst. Wanneer we dit soort praktische idealisten hun zoektocht naar alternatieven gunnen, profiteren we er allemaal van. Ze zullen ons bevrijden van de knellende ketenen van onze systemen.

Weg met de systeempijn, kies voor ruimte!