Wil links binding houden met de afgehaakten, dan wordt het hoog tijd dat ze hun morele taal leren spreken

Rechts is veel beter in staat in te schatten hoe links denkt, dan dat links in staat is juist in te schatten hoe rechts denkt.

De gemoederen in progressieve kringen zijn sinds november 2023 behoorlijk verhit geraakt. Hoe kon het toch dat een partij als de PVV zoveel stemmen kreeg? De laatste peilingen dragen al evenmin bij aan een vrolijkere stemming en er is veel geschreven over hoe het toch allemaal zover heeft kunnen komen. Het aantal genoemde oorzaken en analyses is schier oneindig, en elke bericht hierover in de media draagt altijd wel een kiem van waarheid in zich. Wat ik tot nu toe in dit debat echter nog nadrukkelijk gemist heb, is een diepere psychologische analyse van wat hier nu aan de hand is. Hoe zijn morele oriëntatie en stemgedrag aan elkaar verbonden?

De ideeën van de Amerikaanse sociaal psycholoog Jonathan Haidt, kunnen misschien wat meer licht op deze complexe materie werpen. Hij benadrukt dat in onze morele en politieke oordeelsvorming rationele argumentatie zelden het hele verhaal bepaalt, omdat rationaliteit altijd nog gefundeerd is op onderliggende morele beslisregels, ook wel morele intuïties genoemd. Daarom dat wat voor de één volstrekt logisch en redelijk is, dat voor iemand anders nog niet hoeft te zijn.

Haidt onderscheid zes morele grondtonen: Zorg (breng anderen geen schade toe, help anderen waar nodig), Vrijheid (belemmer anderen niet onnodig in hun autonomie), Eerlijkheid (geef mensen waar ze recht op hebben, bedrieg niemand), Loyaliteit (mensen in jouw ingroup zijn belangrijker dan mensen daarbuiten) Autoriteit (heb respect voor mensen die meer deskundig zijn dan jij of die meer betekenen of betekend hebben voor de gemeenschap) en Heiligheid (respect voor wat ten principale goed is voor de wereld en waarop alle orde gebaseerd is). Haidt deed onderzoek door mensen te vragen te reageren op tal van morele dilemma’s, welke keuzes ze zelf zouden maken of gemaakt hebben en wat ze van keuzes van anderen vinden. Al snel viel hem daarbij op dat mensen met een WEIRD-achtergrond (Western, Educated, Industrialized, Rich and Democratic) – dus laten we zeggen: de gemiddelde Volkskrant- en Joop-lezer, waartoe ik ook mijzelf reken – heel anders reageren en tot heel andere keuzes komen dan mensen met een andere achtergrond; in niet-westerse landen bijvoorbeeld, maar ook binnen Amerika en Europa. De tweedeling daar lijkt hier ongeveer te lopen langs de lijnen van wat we de typische PVV-stemmer zouden noemen en wat typische stemmers zijn op progressieve partijen.

De WEIRD-groep blijkt zich in haar morele oordeelsvorming opmerkelijk genoeg vrijwel geheel te beperken tot de eerste drie principes (zorg, vrijheid en eerlijkheid), terwijl niet-WEIRD-groepen alle zes de morele uitgangspunten gebruiken in hun vaak sterk intuïtieve oordeelsvorming (zorg, vrijheid, eerlijkheid, loyaliteit, autoriteit en heiligheid). Blijkbaar spreken WEIRD en niet-WEIRD mensen een andere taal, en lijkt het amper mogelijk hen te beïnvloeden met argumenten die alleen op de eerste drie principes gebaseerd zijn.

Een typisch voorbeeld hiervan is VK-columnist Sander Schimmelpenninck. Ik bewonder zijn taalvirtuositeit maar nadrukkelijk niet zijn vermogen de relativiteit te zien van zijn eigen morele denkkaders. Vandaar dat zijn columns niet meer zijn dan preken voor eigen parochie, en hij qua politieke of maatschappelijke impact weinig zoden aan de dijk zet. Hij spreekt alleen de taal van zijn eigen ingroup en niet de taal van de mensen die hij op vaak zeer kleinerende wijze de les wil lezen. Hetzelfde zou ik kunnen zeggen van veel opiniestukken op deze site.

Maar Haidt heeft ons meer te vertellen. Hij liet mensen die zichzelf nadrukkelijk als links of rechts typeerden (Liberal en Conservative) een vragenlijst invullen met een groot aantal morele en politiek dilemma’s. Vervolgens vroeg hij hen diezelfde lijst in te vullen zoals ze dachten dat hun ideologische opponenten dat zouden doen. En wat blijkt? Rechts is veel beter in staat in te schatten hoe links denkt, dan dat links in staat is juist in te schatten hoe rechts denkt. Iets wat ook progressief Nederland tot enige zelfreflectie zou moeten aanzetten.

Dus wil links binding houden met de afgehaakten, dan wordt het hoog tijd dat ze hun morele taal leren spreken en bereid zijn zich te verdiepen in wezenlijk andere wereldbeelden en ideeën over goed en kwaad. Dit betekent geenszins dat links zich moet bekeren tot rechtse standpunten, maar wel dat ze het belang leren inzien van communiceren op dezelfde golflengte. Pas dan is namelijk een echt gesprek mogelijk.