Zo moeten we ons gaan verzetten om de planeet te redden

Wat zijn de lessen die we kunnen leren van de neo-liberalen? Wacht tot de tegenstroom verzwakt, verketter je tegenstander en bied redding. Hoe passen we die toe? Begin met plannen maken, zodat je kunt toeslaan wanneer de tijd rijp is. De geschiedenis heeft geleerd dat het werkt.

Een verzetsvisie
VN-milieu chef Inger Andersen zei: “We zijn in oorlog met de natuur. En de Canadese wetenschapper Hubert Reeves zei: “Als we winnen, zijn we verloren”.

Dit is een verzetsvisie. Het bewust zinloze verbale en non-verbale geweld van nationale en internationale – gekozen- populisten slaagt er ogenschijnlijk prima in de klimaatrealiteit te verhullen en realiseert een dystopie onder het motto van een bevrijding. De opgezweepte woede tegen alles wat riekt naar verstandig klimaatbeleid of überhaupt compassie op kunnen brengen voor de ‘ander, geeft ruim baan aan uitstel en afstel. Uitstel en afstel als (klimaat-)beleid, als nieuwe norm.

Het praalgraf van de achterhaalde economie, VNO-NCW, werkt er hard aan mee en schetst de net afgesloten Clean Industrial Deal als ‘verstandig’. De Europese Commissie holt met haar ‘Omnibus-vereenvoudigingspakket’ bescherming van de natuur en bescherming van bedrijven tegen zichzelf, verder uit. Minister Hermans van Economische Zaken en Groene Groei neemt met instemming van de regeringspartijen afscheid van de afgesproken klimaatdoelen voor 2030, die op zich al te weinig waren.

Het bedrijfsleven juicht bij het afschaffen van regels. Terwijl we wankelen aan de rand van de ecologische afgrond, geven de populisten -met brede steun- vol gas. Letterlijk en figuurlijk. Met 1984-achtige precisie wordt goed veranderd in slecht en slecht wordt goed.  Terwijl 1984 een waarschuwing was, gebruiken populisten die nu aan de macht zijn het als een handleiding, waarschuwen bumperstickers. Te waar om leuk te zijn.

Wijze lessen van de neo-liberalen
Tegen de tijd dat de verdoofde en dan teleurgestelde stemmers er achter komen dat hen weer een rad voor de ogen is gedraaid, zijn we een flink eind op weg om de 2,7 graden wereld te realiseren met alle ontwrichting en woede die daar bij hoort. Het is juist daarom dat we van de neoliberale grootvaders kunnen leren toen die in de jaren na de Tweede Wereldoorlog tegen de Keynesiaanse stroom in hun ideologie vorm gaven. Van Milton Friedman is de les: “Ideeën hebben weinig kans om veel voortgang te maken tegen een sterke stroom. Hun kans komt, wanneer het getij heeft opgehouden krachtig te stromen, maar nog niet is gekeerd” [1]. Er zijn nog meer lessen te trekken uit de Neoliberale School en de populisten [2].

De eerste is dat onverbiddelijk de wereld verdeeld wordt in ‘wij’ versus ‘zij’. Het tweede is dat die ‘zij’, onverbiddelijk als ‘duivels’ dient te worden omschreven. De derde is een ‘redding bieden’. Hard, maar waar, de geschiedenis lijkt hen gelijk te geven.

Vertaald naar onze verzetsvisie betekent dat ‘ons’ gedachtegoed, namelijk een rechtvaardig en duurzaam inclusieve ecocentraal wereldbeeld, als moreel hoger dient te worden aangeslagen, en dus omgekeerd de politiek van ‘zij’ als immoreel en verwerpelijk dient te worden bestempeld en -cruciaal- een meerderheid dat ook zo ervaart! De geschiedenis wijst uit dat dit een zeer gevaarlijke route is, maar waarschijnlijk ook de enige [3]. De vertaling van de derde les betekent dat er een ‘woman on the moon’-project van gemaakt dient te worden. Een moonshot dus. Een effectief redderssyndroom waar iedereen die durft aan mee kan doen.

Plannen klaar hebben voor als de tijd rijp is
Nu is het dus zaak om ondergronds het reddingsplan klaar te maken in de hoop dat er nog voldoende tijd is om te redden wat er te redden valt. Pessimisme met hoop, een eerlijke combinatie. De basisboodschap is helder: wij moeten nu plannen maken om ons snel afnemende koolstofbudget zo goed mogelijk nog in te zetten, terwijl zij versneld roven wat er te roven valt. Het is niet één ding dat er moet gebeuren…. Dat zijn duizenden dingen. Maar die zijn wel te groeperen.

Voordat we dat doen, is het ethische ontwaken in het besef dat uitbuiting en uitputting geen randverschijnselen zijn van het kapitalistische systeem, maar vanaf het begin een noodzakelijke voorwaarden geweest zijn, onontbeerlijk. Dat gezegd hebbende, een ruwe indeling in grote transformaties staan centraal: sociaal-maatschappelijke oftewel gedragsverandering, juridische veranderingen, fiscale hervormingen en financiële hervormingen. Gedragsverandering speelt de sleutelrol, maar grootschalige flip-flop kantpunten zullen moeten wachten, nu de stemming absoluut allergisch is geworden voor ‘moeten’.

Ja, we gaan anders wonen, eten en reizen. Minder vlees, meer plantaardig. Minder vliegen, meer treinreizen. Maar een groot beschavingsoffensief moet daarvoor worden opgetuigd en geloofd. Mensen zullen uit welbegrepen eigenbelang én overlevingsdrang zichzelf ervan moeten overtuigen dat moreel het juiste te doen een prettige aangelegenheid is, waar ze zelf beter van worden. Dat betekent bijvoorbeeld dat zaken als reclame voor fossiele producten verdwijnt (want verwerpelijk), terwijl duurzame alternatieven juist worden gepromoot (want prettig).

“We zijn aan het winnen. Helaas is het de oorlog tegen de natuur”
Met verdeel en heers communicatie wordt inzichtelijk gemaakt dat klimaatmaatregelen niet bedoeld zijn om mensen te pesten zoals zij beweren, maar om de planeet leefbaar te houden voor ons allemaal, zoals wij beweren. Juridische veranderingen kunnen nu worden voorbereid. Dat is en wordt gevormd in een tijdperk van koloniale machtsverhoudingen, met uitbuiting en uitputting als noodzakelijke voorwaarde voor ons economisch systeem.

Dit cruciale inzicht gaat de wetgeving veranderen. We passen wetten aan om verhoudingen te herijken met de natuur en dieren. Wetten om verduurzaming te versnellen vast klaar maken en uitzoeken wat het betekent om regels die vervuiling normaliseren te schrappen. Nieuwe wetten, zoals een klimaatplicht, recycle-plicht en ecocide-wetgeving, zorgen ervoor dat de bescherming van natuur en klimaat niet onderhandelbaar is.

Denk aan een verbod op fossiele verbrandingsmotoren en het verplichten van energie-efficiëntie in de industrie. Denk ook aan wetgeving die andere fundamentele veranderingen in gang zet, bijvoorbeeld het opheffen van beperkte aansprakelijkheid van aandeelhouders, zodat deze ook volledig aansprakelijk (en dus strafbaar) worden voor de natuurvernietiging of uitbuiting waar de aandeelhouderswinst op is gebaseerd.

Het moreel juiste uitgangspunt wordt een leefbare planeet gedragen door het collectief. De rechten van de natuur, de rechten van dieren zijn gewaarborgd. Fiscale hervormingen gaan vervolgens helpen. Ons belastingstelsel gaat verduurzaming belonen en vervuiling bestraffen. We verschuiven de focus van belasting op arbeid naar belasting op uitstoot en grondstoffenverbruik. True pricing wordt de norm: producten reflecteren voortaan de werkelijke kosten voor milieu en samenleving. Bedrijven die bijdragen aan verduurzaming krijgen fiscale voordelen, terwijl fossiele bedrijven juist versneld zwaarder belast worden. De belastingheffing zal zich verplaatsen van arbeid naar consumptie.

Op deze manieren blijven overheidsinkomsten gehandhaafd, maar er zal moeten worden nagedacht over nieuwe grondslagen om overheidsinkomsten te blijven garanderen. Limitarisme, het pleidooi tegen extreme individuele rijkdom en voor publieke welvaart, speelt daarin een hoofdrol [4]. Zeker is dat er een basisinkomen komt. Of banken in de financiële hervormingen überhaupt hun privilege blijven houden om geld te scheppen is nog maar helemaal de vraag, het blijkt immers crisis op crisis dat ze de weelde niet kunnen dragen.

Afbouw- en Opbouw industrieën
Dat bovenstaande hervormingen maar een beperkte opsomming is van de noodzakelijke transformaties moge duidelijk zijn (ai, onderwijs, zorg etc.). Om de visie te verwerkelijken is een scherpe indeling in Afbouw- en Opbouw industrieën of -sectoren onvermijdelijk. Om de transitie eerlijk en effectief te maken en vooral te versnellen, worden er langs principes van het bovenstaand onderscheid gemaakt tussen Afbouw- en Opbouwindustrieën of -sectoren. En zijn onverbiddelijk in de gevolgen van die indeling. Hier ook sprake van een scheiding tussen ‘wij’ en ‘zij’, dus.

Afbouwindustrieën zijn bedrijven of sectoren die afhankelijk zijn en willen blijven van fossiele brandstoffen, bijdragen aan vervuiling en de planeet uitputten. De het koolstofbudget onevenredig uitputten. Denk met name aan de olie- en gas industrie, de intensieve veehouderij en fabrikanten van fossiele voertuigen. Deze sectoren krijgen een duidelijk afbouwpad, met bindende uitstootplafonds en zware belastingen op vervuilende activiteiten. Bedrijven die niet verduurzamen, verliezen subsidies en krijgen uiteindelijk te maken met sluitingen omdat ze hun ‘license to operate’ hebben verloren.

Ook de bio-industrie gaat er aan. Deze ecocidale bedrijfstak, waarop met diepe schaamte zal worden teruggekeken, gaat in de ban. De ziek- en dikmakende bedrijven uit de voedingsbranche vallen hier eveneens ook onder de Afbouwsectoren. Werknemers in deze sectoren worden ondersteund met omscholingsprogramma’s om de overstap naar groene banen te maken. Onder de ‘afbouw industrieën’ vallen uiteraard ook de ‘bullshit banen’ sectoren. Hoewel veel lastiger te identificeren en classificeren, kunnen hier ook grote slagen gemaakt worden. Hoeveel creativiteit gaat er niet verloren in de reclame & marketingbranche.

In de Opbouwindustrieën en -branches liggen geweldige kansen. Dit zijn bedrijven die bijdragen aan verduurzaming, circulaire economieën en hernieuwbare energie. Bedrijven die de ‘Betekeniseconomie’ dienen en de Brede Welvaart. Het omvat bedrijven in zonne- en windenergie, duurzame bouw, elektrische mobiliteit en regeneratieve landbouw. Deze sectoren krijgen fiscale voordelen, subsidies voor innovatie en een verlaging van de lasten op arbeid. Werknemers krijgen extra stimulansen, zoals belastingvoordelen en hogere salarissen, om de groene transitie aantrekkelijk te maken. Banen die voldoen aan rechtvaardige noodzakelijkheid, denk aan onderwijs, zorg, maar ook duurzame voedselvoorziening krijgen eveneens enorme belastingvoordelen. Door de samenleving actief in te delen in deze categorieën stromen investeringen naar de sectoren van de toekomst, terwijl de fossiele industrie versneld, maar, gecontroleerd afgebouwd wordt.

Rechtvaardigheid loopt als een rode draad door deze visie. De rijke landen, waaronder Nederland, zijn verantwoordelijk voor het overgrote deel van de CO2-uitstoot. Tegelijkertijd dragen vooral armere landen de zwaarste gevolgen van klimaatverandering. In deze verzetsvisie erkennen we onze misdaad tegen het globale zuiden, de inheemse volkeren en begrijpen we dat een eerlijke verdeling tegelijkertijd het beste instrument is om mensen hun geluk te gunnen op de plek waar ze geboren zijn. Met andere woorden; dat een groot deel van de immigratiestromen uiteindelijk in toenemende mate onze eigen schuld zijn. Voor Nederland betekent dit zorgen dat lagere inkomens het meeste profiteren van subsidies voor verduurzaming, en dat grootverbruikers en de rijksten veel zwaarder worden belast.

Ondergronds en bovengronds gaan hand in hand
Dat plannen worden gesmeed op de achtergrond, wil natuurlijk niet zeggen dat zichtbare acties uitblijven. Integendeel. Juist nu het verstandige tegengeluid van o.a. maatschappelijke organisaties gesmoord wordt, is publiek verzet cruciaal: ‘sta op en ga wat doen’. In het boek ‘Alledaags activisme’ biedt auteur Chris Julien en perspectief voor individuen om bij te dragen aan systeemverandering door middel van dagelijkse handelingen [5]. Hij laat zien dat individuele acties — zoals duurzaam initiatief nemen op de werkvloer, gemeenschapsprojecten starten en gesprekken voeren over klimaat — collectieve bewustwording stimuleren en zo bijdragen aan het rijp maken van de geesten voor verandering ten goede. Het zou ook enorm helpen als we een begin maken van belonen van bedrijven in de Opbouw sectoren.

Naarmate de Populistische Middeleeuwen langer duren, wordt het immorele karakter er van steeds duidelijker en de klimaatontwrichting steeds meer voelbaar. De visie is geen verre toekomstmuziek, maar ook geen plan dat morgen uitvoerbare is. Tragisch, maar de tijd is er niet rijp voor. Maar we moeten nu wel een noodzakelijke en realistische routekaart maken om te redden wat er te redden valt wanneer de volgende renaissance komt. De kans voor een democratisch gedragen transitie, die niet alleen de aarde beschermt, maar ook een eerlijkere, duurzamere samenleving bouwt hebben we voorbij laten gaan de afgelopen twee decennia. De komst van een breed gedragen ecocentrale samenleving is het enig juiste antwoord.

Lammert van Raan, voormalig Kamerlid, geschreven op persoonlijke titel

[1] ‘Neoliberalisme’ p 38 door Bram Mellink en Merijn Oudenampsen
[2] Zie voor een overzicht van strategieën There is No Alternative: Why Margaret Thatcher Matters, Claire Berlinski , 2008.
[3] Zie ook “Uitverkoren, Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt’, waarin uitgelegd wordt hoe ‘wij’ er in slaagden Nederlandse slavernij als in wezen goed te beschouwen. En daar ruim drie eeuwen in bleven volharden. Saskia Pieterse en Janneke Stegeman, 2025
[4] zie o.a. Limitarisme, Pleidooi tegen extreme rijkdom, Ingrid Roymijn, 2023, Bezige Bij
[5] Alledaag Activisme, Chris Julien, 2024, Uitgeverij Podium

Deze bijdrage verscheen ook op Duurzaam Nieuws