Zo viel de democratie in handen van types die haar kapotmaken

U dacht dat democratieën alleen in Afrika, Azië en  Latijns-Amerika kunnen imploderen? Dat Hugo Chavez een ongeleid projectiel was, en dat het gewauwel van Donald Trump, de stem van de rede is? Want Amerika is geen bananenrepubliek, en meneer Trump lijkt niet op Keizer Bokassa?

De transitie van democratie naar autocratie, zo leert ons de empirie, verloopt volgens een strak omkaderd stramien. Fase één: het moment dat mensen de democratie niet langer als “the only game in town” beschouwen, maar als een noodzakelijk kwaad. Ze zijn zoekende, want de reguliere politieke partijen zijn te technocratisch en teveel naar binnen gekeerd. Tenminste, dat vinden ze.  

Fase twee. De plotselinge opkomst van een charismatische persoon die zich opwerpt als de redder van de verongelijkte en, electoraal, verwarde burger. Laten we hem “Torieman” noemen - praatjesmaker -. De Torieman spreekt de taal van de “gewone mensen”. Zijn boodschap is in twee simpele zinnen te vatten:
1) ‘Al hetgeen de mensen overkomt is de schuld van anderen. Buitenlanders, asielzoekers, mensen die niet op de aanhangers lijken’.
2), ‘Als de mensen op hem stemmen wordt hun leven, net als vanouds weer mooier en beter’.

Fase drie. De ontevreden en verongelijkte massa die zocht naar duiding en duidelijkheid stemt massaal op Torieman. En eerst lijkt het alsof alles goed komt. Torieman doet inderdaad wat hij heeft beloofd. Oude tijden, toen alles mooi, groots, goed en netjes aangeharkt was herleven. Weg met wokeness! Weg LBGTQ en dat cis-en transgedoe! Alle vrouwen braaf terug achter het aanrecht. Al dat illegale bruine gespuis op de boot, terug naar eigen land!

Fase vier. Torieman laat hij zijn masker vallen. In het begin denken de aanhangers dat het een grote grap is. Maar neen.

Fase Vijf. Torieman laat de reeds broze democratie krakend en piepend ineenstorten. De trias wordt vertrapt en de staatsinstituties worden een voor een ontmanteld.

Anders dan de man in de straat weet de culturele en maatschappelijke elite vaak wel dat ze te maken hebben met een Torieman. Als Torieman gekozen is zeggen ze “Wij hebben niet op Torieman gestemd. Dat was die domme massa!” Ze vergeten dat zij niet in staat waren om tegenwicht te bieden. Om een effectief tegengeluid te formuleren. In fase drie staan ze als de lafbekken die ze zijn aan de kant te roepen dat Torieman een eerlijke kans verdient. Ze blijven volhouden dat de shitfuckery slechts een oprisping is.  

Political Grifters
In 2014 schreef de voormalige Republikeinse senator Steve LaTourette (R-Oh) over het fenomeen “political grifter”; mensen die in de politiek gaan om vooral hun eigen portemonnee te spekken. Hij  schreef dat zijn eigen Republikeinse partij opgesplitst was in twee vleugels, de governing wing en de grifting wing. Volgens LaTourette was het vooral de alt-right zoals de Club for Growth, FreedomWorks en de Tea Party Patriots die in het grifter kamp zaten; mensen die veel geld hadden verdiend met het zaaien van angst en haat onder bepaalde groepen kiezers.

Westerse politicologen schrijven sinds de jaren '50 dikke boeken over het fenomeen “democratie”. Ze waarschuwen regelmatig voor politieke avonturiers. Mensen die de politiek als vehicle zien voor eigen gewin. Als het systeem krachtig genoeg is, is het in staat om dit soort avonturiers absorberen. “Democratie functioneert niet perfect, maar is wel het beste wat we hebben”, concludeerde Robert Dahl (1998). Ondertussen vroeg niemand zich af wat er zou gebeuren als de Westerse politieke arena’s niet langer in staat waren om polarisatie en discontent te vertalen in reguliere politieke organisatie.

In de jaren '80 wezen politicologen vooral op de negatieve effecten van Reaganomics, Thatcherism op de democratieën van de VS  en de UK. Economisch beleid bestond vooral uit draconische bezuinigingsrondes en maatregelen om ongebreideldheid van de vrije markt nog verder te stimuleren. Robert Gilpin (1987) beschouwde deze vorm van economisch liberalisme, waar vooral de aandeelhouders het voor het zeggen hebben, als precariteit: “De despotie van de aandeelhouders en het grote kapitaal heeft - als er niets gebeurd - een negatief effect op de welvaartsgroei. Nu en in de toekomst”.

Begin jaren 90. De val van de Sovjet-Unie en het grote gelijk van het kapitalisme. De voorstanders van de laissez-faire zagen nieuwe markten en vergaten dat de democratie in het voormalige Oostblok te pril was en nog teveel met de lippen werd beleden. De Europese Unie liet zich in de luren leggen door te kiezen voor de verbreding in plaats van de verdieping. Grote broer Amerika wilde immers geen ever closer union, maar een Europa bestaande uit loszand structuren, zodat zij, indien nodig, de boel tegen elkaar konden uitspelen.

Dat de nieuwkomers, Roemenië, Hongarije en Polen, de EU zagen als een pinautomaat? Er was geld genoeg, dus niet zeuren! Rusland, en ook China, werden nieuwe handelspartners. Boris Yeltsin was een wispelturige, maar redelijk trouwe bondgenoot. Zijn opvolger Poetin zag het Westen niet als bondgenoot. Maar goedkoop gas en olie verblindde het Westen. Men vond het geen probleem dat de Russische Federatie voortdurend in oorlog was met de voormalige Sovjet-republieken. Totdat ze Oekraïne binnenvielen in 2022.

Van ideologie naar cultuur
Begin 21ste eeuw, jaren '00. Het begin van de culturele oorlog in het westen. De multiculturele samenleving is een drama schreef Paul Scheffer in 2007. Scheffer stond niet alleen. Overal riepen intellectuelen, politici en columnisten dat niet-Westerse immigranten een bedreiging voor de Westerse samenleving vormden, “dat ze de boel zouden overnemen, en kalifaten zouden stichten, compleet met sha’ria wetgeving”.  9/11 versterkte het gevoel bij velen dat er sprake was van een echte oorlog in plaats van een strijd tussen christelijke waarden en normen en islamitische. De aanslagen in onder andere London en Parijs, Charlie Hebdo, Theo van Gogh zetten de verhoudingen op scherp.

Waarom brachten de woorden van Scheffer zo een schok teweeg? Was het essay dan zo baanbrekend? Of hadden mensen klokken horen luiden zonder te weten waar de klepels hingen? Het antwoord ligt een tikje gecompliceerder. Scheffer was in de ogen van velen een voortrekker als het om het integratiedebat ging. Er waren inderdaad weinig schrijvers of academici die het maatschappelijke debat over de multiculturaliteit wilden voeren.

De afwezigheid van de discours had te maken met het feit dat er geen nieuwe avant garde was opgestaan aan het begin van 21ste eeuw. Er waren geen denkers,  intellectuelen, artisten en schrijvers die relevant genoeg waren om een brug te slaan tussen het modernisme van de 20ste eeuw, en de rappe mondialisering en de daarmee gepaard gaande technologische ontwikkelingen van de 21ste eeuw.

Hoe anders was het tijdens de Fin de Siècle geweest, toen het bruiste en giste van de nieuwe ideeën, kunstvormen en baanbrekende uitvindingen. Zaken die de hele 20ste eeuw zijn smoel gaven. Het internet en daarmee gepaard gaande technologische vooruitgang stammen uit de tweede helft van de 20ste eeuw. Eén van de grootste manco’s van de jaren '00 was de individualisering, die begonnen was in de jaren '70, en zich vanaf de jaren '00 verder ontwikkelde tot vervreemding en aliënatie.

De komst van de sociale media heeft de zaken niet beter gemaakt. De individualisering heeft in de  virtuele wereld enge vormen aangenomen. Mensen missen houvast en zochten hun heil in chatgroepen en, later de sociale media. En zonder duidelijke regulering is dat allemaal uit de hand gelopen. Immers het algoritme bepaalt. Dus hebben de gebruikers te maken met Facebook-dokters die beweren elke vorm van kanker te kunnen genezen. Zien we op X Complotdenkers en aluhoedjes vermagschappen met elkaar.

Sociale media leek iets onschuldigs. Elkaar vanaf elke uithoek op de wereld kunnen bereiken. Feesten organiseren zonder een kaart te versturen. De grote tech bedrijven in California verkochten de illusie dat de gebruikers onderdeel zijn van een onbegrensde wereld. En ziet u, dat is toch die grote leugen?! Het gaat alleen om geld. Centen. Precies waar Gilpin voor gewaarschuwd had. Hij had alleen niet kunnen vermoeden dat het grootkapitaal de mindset van diverse generaties zo verregaand zou beïnvloeden. Gilpin had ook niet kunnen vermoeden dat de Chinese overheid, met hun TikTok de wereld van nieuw opium zou voorzien.  

Zorgelijke zaak
Wij moeten ons grote zorgen maken over de rol van sociale media als het gaat om de houdbaarheid van de democratie. De onschuldig lijkende, malle dansjes op TikTok. Of al die stomme hacks van allerlei getto peeps om pasta te koken of je wc te poetsen. Het is niet stom. Je blijft scrollen en je raakt eraan verslaafd. Je hebt niet door dat die allerlei conservatieve ideeën en illusies over snel rijk worden met crypto je wereldbeeld veranderen.

De sociale media houdt mensen dom. Het verdedigt uitbuiting en onrechtvaardigheid. Het biedt een platform aan Torieman. Political grifters die niets hebben met democratie. Opium van het volk. Oh, ironie! Marx en Engels parafraseren in deze context! Maar eerlijk is eerlijk. Ook zij waarschuwden dat het grootkapitaal niet veel goeds pleegt te brengen.

Conclusie
Het is niet zo moeilijk te begrijpen waarom het zo gemakkelijk is voor Torieman om al die latente gevoelens van angst en verlangen naar stabiliteit en zekerheid van brede lagen van de bevolking electoraal te kapitaliseren. “Drain the Swamp”. Wie gaat het Trump vertellen? Dat in opstand komen tegen de almacht van het establishment een diep-marxistische boodschap is?

Ik hoorde van de week Mevrouw Yesilgöz vorige week een soortgelijke boodschap introduceren. Gewauwel over hardwerkende mensen. Neen, niks stem van de rede. De fractievoorzitter van de VVD is bezig de basis te leggen voor de volgende verkiezing. Want dan is wat Torie-mensen precies doen. Appelleren aan gevoelens van onzekerheid en angst.