Zondag met Lubach versterkt fabeltjesfuik van complottheorieën

Zondag met Lubach scoorde dit weekend hoge kijkcijfers met het uitlachen van ‘ complotgekkies ’. Vaak weet #ZML uitstekend de balans tussen onderzoeksjournalistiek en humor te raken, maar dit keer verloor de info- het van de -tainment. Het probleem werd eenzijdig gelegd bij de algoritmes die ‘met de beste financiële bedoelingen’ zijn ontwikkeld door techgiganten als YouTube. Maar het ontbrak bij #ZML volledig aan de zelfreflectie en verdieping die nodig is om de parallelle werkelijkheid tussen mainstreammedia en complotdenkers te verbinden. #ZML #fixtdefuik niet, maar versterkt zo de fabeltjesfuik.

De opkomst van complottheorieën is niet enkel de ‘schuld’ van algoritmes als die van YouTube. De mainstream is hier met ‘de beste financiële bedoelingen’ en medialogica evengoed debet aan. Ook het mainstream narratief wordt steeds meer ‘gereguleerd’ door pakkende persberichtjes van persbureaus met catchy-clickbait-krantenkoppen, hapklare oneliners en hashtags voor het duiden van een steeds complexere werkelijkheid.

Gevaarlijk gek of naïef? Hierdoor ontstaan steeds meer gaten in het mainstream begrip van de werkelijkheid. Deze gaten worden (vaak online) door eigen onderzoek van ‘doe-het-zelvers’ opgevuld. Dit wordt niet zelden tot in de uiterste onzin doorgetrokken (en hier spelen ook algoritmes zeker een belangrijke rol in). Het is heel moeilijk om hieruit de meer gegronde inzichten en feiten te filteren die in de mainstream ontbreken, maar ze zijn er wel. Zie zo inmiddels een ook door de mainstream gewaardeerd onderzoeksplatform als Bellingcat. Het is dan ook te makkelijk om ‘ze’ allemaal als ‘gevaarlijke’ ‘complotgekkies’ te bestempelen. Andersom verwijten vele doe-het-zelvers de ‘gereguleerde’ mainstream onderdeel te zijn van het complot ofwel ‘gevaarlijk naïef’ te zijn.

Uitlachen of uitschelden Onderzoek wijst uit dat het uitlachen van complotdenkers door mainstreammedia even onverstandig is als complotdenkers die satellietauto’s van de NOS uitschelden. Tenzij je uit bent op clicks, views en kijkcijfers. Maar uitlachen en uitschelden helpen niet in het doorbreken van de parallelle werkelijkheid tussen complotdenkers en mainstreammedia. Daarvoor moet je volgens onderzoekers: elkaar serieus nemen en het gesprek aangaan over de feiten. Inderdaad en zo’n gesprek pakt minder snel clicks, views en kijkcijfers dan de ander uitlachen of uitschelden. Of niet?

Kritische onderzoeksjournalistiek als schakel Wat daarbij nodig is, is meer aandacht en waardering voor kwalitatieve onderzoeksjournalistiek. Zoals gezegd beginnen complottheorieën vaak bij onbelichte en onbeantwoorde lacunes in het mainstream narratief. Onderzoeksjournalistiek kan als geen ander kundig licht schijnen in de gaten die in de alledaagse mainstreammedia blijven liggen. Mits ze hiertoe voldoende geëquipeerd worden. Zowel in middelen voor grondig onderzoek, als in publiciteit voor de resultaten. En dat is nodig, want zowel de algoritmes op YouTube, als de medialogica in de mainstreammedia waarderen nuance, verdieping en vernieuwing nog onvoldoende.  Inzichten die iemands tunnelvisie breken, van zowel nieuwslezers en -makers, pakken nu eenmaal minder snel views, clicks en kijkcijfers.

Zo gek nog niet Kritische onderzoeksjournalistiek kan als geen ander de schakel vormen tussen mainstreammedia en complotdenkers. Van een Zembla (BNNVARA) over de opmerkelijke en onopgemerkte ‘collapse’ van WTC 7 tijdens 9-11 of VPRO-2doc over de rol van geheime diensten en lobbygroepen in aanloop naar oorlogen voor ‘meer democratie’. Of zie recent VPRO-Argos over ‘georganiseerd satanisch kindermisbruik’. Vaker aangestipt in menig complottheorie, weggelachen door de mainstream en weggewuifd door verschillende ministers. Maar nu afgelopen week pleit de volledige Kamer van links tot rechts voor grondig onderzoek hiernaar. Dit zijn een aantal inzichten, raakvlakken en aanknopingspunten – aangedragen door onderzoeksjournalistiek van n.b. de Publieke Omroep – die voor zowel menig complotdenker als de mainstreammedia blijkbaar helemaal zo gek nog niet zijn.

Scoren in gesprek ‘Complotgekkies’ en ‘gereguleerde mainstreammedia’ (en ook een #ZML van diezelfde VPRO) kunnen in alle redelijkheid, zonder uitschelden of uitlachen, het gesprek hierover aangaan. Laat vooral het licht van verschillende kanten maar eens schijnen. In een serieus gesprek met elkaar en dat hoeft niet zonder humor, maar in ieder geval wel over de feiten. Op z’n minst het proberen waard. En beiden zullen er best wat kliks, views en kijkcijfers mee kunnen scoren.