Staat het demonstratierecht in Nederland onder druk?

De straat opgaan om je mening te uiten, is een fundament van onze democratie. Demonstraties hebben de samenleving veranderd. Het is van alle tijden en erg effectief. We zouden geen achturige werkdagen hebben, vrouwen zouden niet mogen stemmen en mensen van hetzelfde geslacht zouden niet met elkaar kunnen trouwen als onze maatschappelijk betrokken mede-Nederlanders niet de straat op waren gegaan. Toch lijkt datzelfde demonstratierecht vandaag de dag onder druk te staan.

Van disproportioneel politiegeweld tot huisbezoeken, en van onduidelijke verboden, tot arrestaties van vreedzame betogers: volgens verschillende experts zijn dit ernstige signalen die niet te negeren zijn.

Demonstreren is een grondrecht en een individuele vrijheid van iedere burger. Het is het recht dat iedereen mag gebruiken om collectief een mening in het openbaar te verkondigen. “En daar moet de overheid in beginsel met de tengels vanaf blijven”, zegt Willem Jebbink. Hij is advocaat en gespecialiseerd in mensenrechtelijke procedures, zoals aan het Europese Hof voor de Rechten van de Mens en het Mensenrechtencomité van de Verenigde Naties.

Amnesty International noemt het een belangrijk ventiel in de samenleving. “Juist in onrustige tijden, wanneer maatschappelijke spanningen oplopen, wil je mensen de ruimte geven om hun stem te laten horen. Maar wat we nu zien: de overheid probeert steeds vaker allerlei beperkingen te stellen en dat is uitermate zorgelijk.”

Volgens Investico, een platform voor onderzoeksjournalistiek, is er in de afgelopen tien jaar steeds meer gedemonstreerd in Nederland. Gemeenten leggen ondertussen organisatoren van protesten meer voorwaarden op. Sinds corona arresteert de politie meer en gebruikt ze vaker geweld.

Wij spraken demonstranten, vanuit verschillende hoeken van de samenleving. In de videoreportage – bovenaan de pagina - hebben we er bewust voor gekozen om de overtuigingen van de demonstranten weg te laten, want de inhoud zou niet bepalend moeten zijn.

Het recht om te demonstreren is bedoeld als een krachtige uiting van vrijheid van meningsuiting, een essentieel onderdeel van een democratische samenleving. Toch behandelen overheden demonstraties in de praktijk steeds vaker als een risico in plaats van een grondrecht. Demonstraties worden soms beperkt of verboden vanwege vage redenen zoals “het verkeersbelang.”

Amnesty wijst de Wet openbare manifestaties (Wom) aan als een van de oorzaken, omdat die volgens de organisatie niet in overeenstemming is met de mensenrechten. Een aantal punten uit de Wom biedt te veel ruimte voor inperkingen, die daarmee indruisen tegen het internationaal recht: een demonstratie mag niet beëindigd of verboden worden enkel vanwege het verkeersbelang, aldus Amnesty.

Berend Roorda, universitair hoofddocent aan de RUG (gespecialiseerd in demonstratierecht) bevestigt: “Een burgemeester hoeft geen demonstratie goed te keuren. Het demonstratierecht is een gegeven, geen gunst. Beperkingen mogen alleen als ze noodzakelijk en proportioneel zijn.”

Volgens de wet moet je een demonstratie wel melden bij de gemeente, maar dit is géén aanvraag voor toestemming. De overheid hoort demonstraties in principe te faciliteren, niet tegen te houden.

In onze videoreportage spreken we verschillende demonstranten die hun ervaringen delen.

Pim brak zijn pols bij een arrestatie en kreeg vervolgens een huisbezoek van agenten in burger. Waldo protesteerde op de Dam en vertelt hoe hij als vreedzame demonstrant met geweld werd weggesleept door de ME. Ze hadden beiden het gevoel te worden behandeld als een crimineel. “Terwijl ik alleen maar vreedzaam stond”, vertelt Waldo.

Ook Marina, die deelnam aan verschillende demonstraties, kreeg zonder aanleiding het verzoek haar ID-bewijs te tonen. “Ik had niets gedaan, maar voelde me wel behandeld alsof ik iets fout had gedaan.” Dit werkt volgens experts ontmoedigend. Het wordt ook wel het chilling effect genoemd. Het idee dat deelname aan een protest risico’s met zich meebrengt, zoals intimidatie, registratie, huisbezoek of zelfs geweld. Demonstranten denken dan: laat maar, dit is het gedoe niet waard. Volgens Amnesty is dat een zorgwekkende ontwikkeling: “Want in een gezonde democratie moet iedereen veilig en vrij de straat op kunnen, ook als je boodschap ongemakkelijk is. Juist dan.”

Minister David van Weel (Justitie en Veiligheid) heeft schriftelijk gereageerd op ons verzoek voor een gesprek rondom zorgen van het onder druk staan van het demonstratierecht. Hij benadrukt in zijn reactie dat inderdaad een groot deel van demonstraties goed verloopt, maar heeft het al snel over mensen die de wet overtreden. “De wet aan je laars lappen, dat mag niet. Het demonstratierecht is geen vrijbrief voor het overtreden van de wet. Het gaat misschien om een klein percentage, maar het wringt bij de categorie ontwrichtende acties. Bij deze acties wordt de wet bewust overtreden…”

Zowel advocaat Jebbink als hoogleraar Roorda zeggen dat een demonstratie geen vrijbrief is om de wet te overtreden. Maar het demonstratierecht misbruiken kan ook niet, vinden zij. Het zijn twee dingen die naast elkaar bestaan; een vreedzaam protest en een wetsovertreding. De rechter doet uiteindelijk een uitspraak en legt straffen op. De wet is er om de minderheid te beschermen. Grondrechten moeten we niet willen inperken onder het mom van schijnveiligheid, vertellen de experts.

Een concrete maatregel waar minister Van Weel aan werkt is een verbod op gezichtsbedekkende kleding tijdens demonstraties, om identificatie en vervolging bij strafbare feiten mogelijk te maken. Amnesty vindt dit kwalijk. “Het is gewoon je recht om te demonstreren, misschien heb je een goede reden om niet herkend te worden. We begrijpen dat als het om studenten uit China gaat, maar in Nederland denken we al snel: we hebben toch niets te verbergen.”

De politie stelt dat haar optreden bij demonstraties gericht is op de-escalatie en dat geweld alleen onder strikte voorwaarden wordt ingezet. Toch zien experts en demonstranten dat dat soms anders verloopt in de praktijk. Politiehonden, het ‘kettelen’ van demonstranten en monitoring via sociale media, worden genoemd als zorgwekkende voorbeelden. Kassa heeft bijna twintig demonstranten gesproken en de verhalen geverifieerd door ooggetuigen te spreken en beelden te bekijken. Onze algemene bevindingen hebben we bij de politie neergelegd.

De politie vertelt ons dat ze opereert “binnen de kaders van de wet” en dat geweldsgebruik altijd achteraf getoetst wordt. "Geweldsincidenten worden onderzocht en indien ongepast, volgen strafrechtelijke of disciplinaire maatregelen", geeft de politie aan.

Experts die wij hebben gesproken, zeggen dat die weg van het vervolgen van demonstranten vaak genoeg niet transparant is. “Geweld moet proportioneel zijn,” zegt Dagmar Oudshoorn, directeur van Amnesty Nederland. Onderzoek naar disproportioneel politiegeweld is in sommige gevallen niet onafhankelijk.

“De politie mag decennialang anoniem de knuppel gebruiken. Dit is in strijd met het Europese Hof”, aldus advocaat Jebbink. “De politie is de staat, de overheid. Die moet verantwoording kunnen afleggen. Als je weet dat je niet kan worden aangesproken en je kunt je knuppel (bovenhands) gebruiken, dan doe je dat makkelijker. Dat is een zeer ernstig en beschamend probleem.”

Amnesty roept op tot duidelijke regels, transparantie en verantwoording. “Alleen met structureel toezicht en betere bescherming kan het demonstratierecht als mensenrecht echt worden gewaarborgd”, vindt de mensenrechtenorganisatie.

Het recht om te demonstreren is geen luxe, het is een onmisbare hoeksteen van onze democratie. Juist omdat demonstraties soms schuren of ontregelen, zijn ze zo waardevol. Ze geven ruimte aan minderheden, bieden een tegenstem en brengen verandering in beweging. Maar als vreedzame betogers worden weggezet als ordeverstoorders of criminelen, dan staat er meer op het spel dan alleen het recht op protest. Dat raakt de samenleving in de kern. Of zoals Otto Adang, oud-lector van de Politieacademie, het treffend verwoordt: “Demonstraties verstoren niet de orde, ze zijn de orde. In een gezonde democratie moeten we dat niet vergeten, maar juist beschermen.”