Vette vis, wit vlees of toch bonen? Wat kies je voor een gezond eetpatroon?

Moet je minstens één keer per week vette vis nuttigen om je hart en vaten in conditie te houden? Is het rode vlees van een rund of varken ongezonder dan het witte vlees van een kip? Emeritus hoogleraar voedingsleer Martijn Katan prikt graag voedingsmythes door. De ideale persoon dus om aan te geven wat de feiten en fabels zijn over vlees en vis. En als het over gezond en duurzaam voedsel gaat, voegt hij er graag zelf nog een derde optie aan toe: eet bonen!

Dat prof. dr. Katan met emeritaat is, het pensioen van een hoogleraar, betekent niet dat hij stilzit. Zo is hij nog gasthoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Ook verschijnen er prikkelende columns en artikelen van zijn hand op zijn eigen site www.mkatan.nl en in dagblad NRC. Uiteraard staan voeding en gezondheid erin centraal, gezien zijn achtergrond. Voor ons gaat Martijn Katan in op negen stellingen over vlees en vis. 

Het rode vlees in deze eerste stelling verwijst naar vlees afkomstig van runderen, varkens, schapen en lammeren. Wit is vlees van kip of ander gevogelte. Is het juist dat rood vlees minder gezond is voor de mens? “Daar is wel wat bewijs voor, maar heel hard is dat niet”, geeft Katan aan. “Je kunt niet stellen: varkensvlees is slecht en kippenvlees is goed.”

Een volmondig ‘Ja, rood vlees is ongezonder’, zou volgens Katan dan ook niet juist zijn. “Die conclusie komt vooral uit Amerikaans onderzoek naar voren. Je ziet dat Amerikanen die heel veel steak eten een stuk minder gezond zijn. Amerikanen die kip eten zijn gezonder en mensen die helemaal geen vlees eten zijn nog gezonder. Maar die steaketers zijn ook dikker, roken meer en bewegen minder. Of het dan aan die steak ligt of aan die andere dingen…? Dat maak je er niet uit op.” 

Op de tweede stelling volgt een ja met een vraagteken, van de emeritus hoogleraar in de voedingsleer. Vegetariërs en veganisten leven langer, maar hij voegt er wel meteen aan toe: “De vraag is waarom dat zo is. Vegetariërs zijn vaak hoogopgeleide mensen. Ze zijn slanker, ze sporten meer, roken niet en leven verder ook gezonder. Dat is allemaal belangrijker dan wel of geen vlees. Je moet al helemaal niet denken dat je langer leeft als je alleen nog maar cola en patat nuttigt. Dat is allebei vegetarisch.”

Als je gezond je lief is, kun je bepaalde soorten vlees toch maar beter vermijden. “Vlees is een bron van verzadigd vet en van zout. Dat geldt met name voor worst en vleeswaren. Dat is respectievelijk slecht voor je cholesterol en je bloeddruk. Het is aannemelijk dat je langer leeft, als je daarmee stopt.”

In dit citaat over vlees te vinden op de site van het Voedingscentrum kan Katan zich wel vinden. Maar iedere dag vlees nuttigen is volgens hem  te veel. “Een of twee keer per week is genoeg. Meer dan dat is bepaald niet gezonder. Vooral voor kinderen geldt dat ze eiwitten nodig hebben om van te groeien.“

Heeft de invoering van een vleestaks nut? Katan heeft de voorkeur voor een andere belasting, vanuit het oogpunt van bescherming van het milieu. “Je kunt beter een CO2-taks op veeteelt heffen. Dat productie van vlees en melk slecht is voor het broeikaseffect, is een keihard feit. Minder vlees eten is het makkelijkste wat je kunt doen voor het klimaat.”

Daarnaast verdwijnt het meeste vlees dat er wordt geproduceerd in Nederland via de export naar het buitenland, stelt Katan vast. “Nederlandse boeren verbouwen vooral voor de rest van de wereld. Een CO2-belasting voor boeren is daarom effectiever dan een vleestaks voor Nederlandse consumenten.“

Mensen minder vlees laten consumeren door een extra belasting te heffen, is dat dan wel beter voor onze volksgezondheid? Nee, vindt Katan. “Daarvoor is het eten van vlees niet belangrijk genoeg. Dat mensen dik worden komt niet door vlees, maar door al die bewerkte, lekkere en goedkope producten die je makkelijk naar binnen werkt. Obesitas is het voornaamste volksgezondheidsprobleem dat we hebben in Nederland.”

Er is wel een andere taks die zijn goedkeuring kan wegdragen: “Wat erg voor de hand ligt, is een extra belasting op frisdrank en vruchtensappen.” Maar hoe de overheid dat wil vormgeven, zint Katan niet. Het kabinet wil vanaf 2024 de belasting op frisdranken verhogen van 9 naar 26 cent per liter. Melk en andere zuivelproducten zijn vrijgesteld. “Maar ze willen ook een belasting heffen op suikerloze dranken en haver- en kokosmelk. Er is totaal geen reden om aan te nemen dat je daar dik van wordt. Het wordt heel klunzig ingevoerd.” 

We verleggen de aandacht van vlees naar vis. Aan vette vis worden tal van gezondheidsvoordelen toegeschreven. Het zou goed zijn voor je hart en bloedvaten. “Daar waren we 30 jaar geleden heel hoopvol over. Er is eindeloos veel onderzoek naar gedaan. Maar het is er nooit hard uitgekomen”, aldus de voedingshoogleraar. “We zijn niet verder gekomen dan het stadium ‘Ja, het helpt vermoedelijk een beetje.’ Helaas.” 

Geen leuke boodschap voor mensen die trouw eens per week (of vaker) vette vis eten. “Het is zeker niet slecht om dat te doen”, voegt Katan eraan toe. “Vis bevat jodium en vitamine D. Twee voedingsstoffen die je verder niet heel veel binnenkrijgt. In vis zitten eiwitten en wat ijzer. Maar de wonderbaarlijke werkingen van vette vis en visolie die heel lang zijn vermoed, zijn uiteindelijk niet uit de onderzoeken gekomen.”

Katans toelichting op de vorige stelling geeft al wel aan dat hij deze ook niet onderschrijft. “Je kunt van alles en nog wat gaan slikken om te zorgen dat je niks tekort komt… maar die omega 3-vetzuren leveren niet de gezondheidsvoordelen op waarop was gehoopt.”

Er is veel onderzoek naar gedaan, benadrukt Katan. “Het zou helpen tegen depressies, kanker, hartinfarct, migraine, astma of crimineel gedrag. Maar dat komt er allemaal niet uit. Misschien dat het een beetje helpt bij het voorkomen van het krijgen van een hartinfarct. Maar dan zijn er een heleboel dingen die je eerst kunt doen. Minder verzadigd vet en zout eten, zoals kaas en worst. Stoppen met roken of meer bewegen. Dat is stevig bewezen en levert veel meer gezondheidsvoordelen op dan die visoliecapsules.”

“Kibbeling of een lekkerbekje eet je omdat het lekker is, niet voor de gezondheid”, onderschrijft Katan deze stelling. “Het is inderdaad vette, vis… uit de frituur. Maar schadelijk? Nou nee. Als je het over schadelijk voor de gezondheid hebt, dan heb je het bijvoorbeeld over alcohol. Vier glazen wijn per dag drinken, dát is schadelijk.” 

“De hoeveelheden schadelijke stoffen die je binnenkrijgt door vis te eten zijn verwaarloosbaar. Daar wordt ontzettend op gelet. Dat is niet waar Nederlanders ziek van worden.”

Katan wijst wel op twee andere gevaren voor onze volksgezondheid. “Er zijn eigenlijk maar twee bronnen van schadelijke stoffen in onze voeding. Bier, wijn, en sterke drank, alcohol dus. Dat is onder meer kankerverwekkend.”

Het andere volgens hem onderschatte gevaar vormen voedingssupplementen. “Er bestaat een gat in de wet voor deze middelen. In Brussel zijn ze er niet in geslaagd om dit te regelen. Fabrikanten kunnen er van alles in stoppen. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit pikt er weleens makers uit, dan krijgen ze een boete maar dat helpt niet.”

Katan bedoelt qua supplementen niet de vitamine D-druppeltjes voor kinderen, geef hij aan. “Het zijn met name middelen die wonderbaarlijke effecten beloven zoals betere seks, afvallen of spiergroei.” Soms worden er bestanddelen aan supplementen toegevoegd, zonder dat de slikker er weet van heeft. “Zware metalen bijvoorbeeld in Indiase ayurvedische kruiden. Lood, kwik en cadmium in grote hoeveelheden. Niet in allemaal hoor, maar de inspectie ontdekt het regelmatig.”

Wat is gezonder om te eten als je ze tegen elkaar afweegt: vis of vlees? “Bonen zijn beter”, is Katans reactie op de laatste stelling, die hij dus niet onderschrijft. “Er zijn vast wel voorbeelden te vinden van soorten vis die beter zijn dan vlees. En vanwege de jodium en vitamine D is het best aan te raden om een aantal keren per maand vis te eten. Maar om nou te zeggen, maak van de anderhalf ons vlees per dag anderhalf ons vis, want dat is beter… Nee.”

Waarom zijn volgens Katan bonen beter dan vis of vlees? “Meer bonen eten is dé manier om zelf een stapje te zetten in de richting van een beter klimaat”, is zijn eerste argument. “Je kunt op allerlei manieren gezonder eten, maar als je wat voor het klimaat wilt doen, staat minder vlees eten op nummer één, twee en drie.”

Maar er zijn ook gezondheidsvoordelen die Katan kan benoemen. “Van bonen ga je beter poepen want ze zijn heel rijk aan vezels. ze zijn een prima bron van eiwit, ze leveren vitamines en mineralen en je wordt er niet dik van. Bonen op het menu zetten is bovendien een goede manier om te minderen met bewerkt vlees, vanwege het zout en de verzadigde vetten die daarin zitten.”

In 2016 was hoogleraar Katan te gast in Kassa om te praten over zijn toen pas verschenen boek ‘Voedingsmythes: over valse hoop en nodeloze vrees’, waarin hij nog veel meer feiten en fabels uitlicht: