Meer macht voor veiligheidsdiensten door Sleepwet

Ter herinnering: de vernieuwde Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten – "de Sleepwet" – geeft een uitbreiding van de middelen die de diensten (AIVD en MIVD) mogen inzetten. Naast het aftappen van glasvezelkabels mag de AIVD vanaf 1 mei 2018 ongericht op die kabels inbreken om massaal communicatie af te tappen. Ook wel het sleepnet genoemd. Dit stuit op weerstand van veel partijen, zoals Amnesty International en Milieudefensie. 

Ook politieke jongerenpartijen als Jonge Democraten, PINK! (PvdD) en OPPOSITIE (jongerenbeweging DENK) zijn tegen de vernieuwde wet. Uit onderzoek van I&O Research blijkt dat jongeren vaker tegen de Sleepwet zijn dan ouderen. “(…) onder de vijfenzestigplussers was op 6 februari 2018 nog meer dan de helft (54 procent) voor de nieuwe wet, terwijl maar 29 procent van de jongeren tussen de 18 en de 24 jaar zich als voorstander uitte.”, blijkt uit dit  artikel van Consultancy Nederland.

Dat schokkende filmpje, die link naar een controversieel artikel of die scherpe spotprent. Durf je daar nog op te klikken als er misschien mee wordt gekeken....? #Sleepwet pic.twitter.com/IDsJjm9xaQ

Waarom voeren de Jonge Democraten tegen campagne over de Sleepwet? Voorzitter @BrongersK en voormalig portefeuillehouder Digitaal @Shingrid leggen het uit in bijgevoegd stuk gepubliceerd in @iBestuur ! https://t.co/PJxHe27wvj #Sleepwet #JongeDemocraten #Referendum

Minister Kasja Ollongren van Binnenlandse Zaken legt dinsdagavond in Nieuwsuur uit: "De technologie is enorm veranderd. De wet die we nu hebben is eigenlijk nog van het pré-internettijdperk. Op dit moment communiceren we allemaal met smartphones en gebruiken we WiFi-hotspots. Dat doen we kwaadwillenden ook." Uit Art. 48, 49 en 50 blijkt dat de AIVD de volgende bevoegdheden heeft: De nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) regelt de bevoegdheid voor het verzamelen van diverse gegevens en metadata. Selectie en data-analyse is mogelijk nadat er toestemming is verstrekt. Maar wie controleert de AIVD?

In de nieuwe Wiv vindt er vooraf, tijdens én achteraf een toetsing plaats die wordt uitgevoerd door de minister van Binnenlandse Zaken en twee onafhankelijke toezichthouders. Onder de laatstgenoemden vallen de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) en de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB). Woordvoerder van de minister, Rinske Wieman, legt uit dat het grootste verschil tussen de nieuwe en oude wet bij uitstek zit in de controle op de veiligheidsdiensten. "Als de AIVD nu iemand wil aftappen, worden allemaal vaste stappen doorlopen. Daarbij wordt altijd het lichtst mogelijke middel gekozen. De AIVD legt de dreiging en het middel voor bij de minister." Volgens de AIVD worden ze getoetst op noodzakelijkheid en gerichtheid, proportionaliteit en subsidiariteit. 

Hilde Bos-Ollermann is woordvoerder van de CTIVD en legt hoe deze controle in zijn werk gaat. Goede waarborgen zijn volgens haar van groot belang. De Commissie is belast met onafhankelijk toezicht op de AIVD en de MIVD. Vanwege de veelal vertrouwelijke en staatsgeheime informatie - die vaak niet in het openbaar worden afgelegd – is de CTIVD opgericht om het parlement toch te kunnen informeren. De Commissie heeft onbelemmerd toegang tot alle systemen van de AIVD en de MIVD en toetst op rechtmatigheid en zorgvuldigheid. De toetsing van de CTIVD vindt plaats tijdens én na het binnenhalen van data.

In de Wiv 2002 is er een regeling van kracht waar met name bij het aftappen of onderscheppen van telecommunicatie hulp nodig is van een provider. “Dit is de schakel tot het krijgen van toegang tot informatie.”, aldus Bos-Ollermann. “Die dienst trekt dat niet zelf van de grond; daar heeft deze de provider bij nodig.” En die provider zal daar een officiële machtiging voor moeten zien, die is verkregen door toestemming van de minister. “De provider zal niet meewerken als daar geen toestemming voor is gekregen. In ons toezicht kijken we naar de praktijk: welke informatie is binnengekomen en hoe gaan de diensten daarmee om? Het is dan ook goed om te controleren wanneer toestemming is gegeven aan de AIVD.” De andere toezichthouder – TIB – houdt zich bezig met het vooraf toetsen van verzoeken van de AIVD.  

Toch is het niet 100 procent uit te sluiten dat er geen sprake is van het gebruik van gegevens, vóórdat er toestemming is gegeven. Dit is, volgens Bos-Ollerman, met name het geval bij bevoegdheden waar geen hulp van een derde instantie voor nodig is. “We hebben wel eens geconstateerd dat de AIVD een menselijke bron aanstuurde, terwijl hier geen toestemming voor was gegeven." Daarmee bedoelt hij dat de AIVD wel eens mensen aanzet tot handelen, zonder dat daar vooraf toestemming voor was. "Dat verklaren wij dan onrechtmatig,” aldus Bos-Ollerman.

Als de CTIVD een onrechtmatigheid constateert wordt dit vermeld in een openbaar rapport. Als gevolg zal er worden geadviseerd om alle verkregen informatie te vernietigen. Maar meer dan een aanbeveling is het niet; het advies is namelijk niet bindend. Hilbert Bredemijer, woordvoerder AIVD, vertelt dat hoewel de aanbevelingen niet bindend zijn, ze wel heel zwaar wegen. "Omdat ze zo invloedrijk zijn, is de kans nihil dat er niets mee wordt gedaan.", aldus Bredemijer. "Om de drie maanden moet de AIVD hard maken waarom we bepaalde gegevens in bezit hebben. Dit moet periodiek bewezen worden voor elk onderzoek dat er wordt gedaan."

“Het feit dat er zo veel onduidelijkheid is over wat wij mogen, geeft aan dat wij meer open moeten zijn over waarom we deze wet nodig hebben. Ik kom heel veel misverstanden tegen, dat proberen we te weerleggen. We zijn daarom actief in het informeren van het publiek over waarom deze bevoegdheden noodzakelijk zijn.”, aldus de woordvoerder van de AIVD. 

Privacy-organisatie Bits of Freedom is allesbehalve tevreden over de toetsing van de AIVD. "Het is dramatisch dat het toezicht dat tijdens en achteraf het binnenhalen van data plaatsvindt niet bindend is. Als het CTIVD constateert dat iets niet door de wettelijke beugel kan, kan de organisatie niet bevelen dat activiteiten worden gestaakt. Dat moet worden verbeterd.", zegt Hans de Zwart, directeur van Bits of Freedom. Vanaf vandaag worden tapstatistieken van de AIVD en MIVD bekend gemaakt, voor Hans de Zwart een grote winst. "We hebben hier jarenlang om lopen vragen en vinden het belangrijk dat de diensten transparant worden. Tapstatistieken zeggen niet heel veel, maar het is goed om van buitenaf enige mate van controle te hebben."

De beweging Bits of Freedom komt op voor twee grondrechten bij digitale communicatie: privacy en communicatievrijheid. De Zwart is dan ook tegen de invoering van de vernieuwde Wiv: "Ons belangrijkste punt is dat de bevoegdheid van het Sleepnet eruit moet. De kans om op grote schaal stelselmatig en ongericht gegevens te downloaden is niet oké. Onschuldige burgers horen niet in het vizier van de geheime diensten." Het is volgens de directeur overigens nooit bewezen dat het sleepnet effectief en noodzakelijk is. 

"Het is niet zo dat wij heel de dag die uitgebreide bevoegdheid inzetten.", legt Bredemeijer (AIVD) uit. "Het is een middel dat zo zwaar is, dat we het heel weinig gebruiken. Het beeld van een hele wijk aftappen is een groot misverstand. Dat is niet aan de orde. Dit doen we wel bij bijvoorbeeld een grote cyberaanval vanuit een bepaalde hoek; dan is het noodzakelijk om via kabels terug te zoeken waar het vandaan komt. Dan zou het aan de orde kunnen zijn." Volgens de woordvoerder worden er heel gericht keuzes gemaakt over welke kabel wordt onderzocht.